HIST 410: UNDERGRADUATE THESIS

“ITTIHAD-I ISLAM” AND “ISLAMLASMAK” IN SEBIL’UR-REŞAT AND SIRAT-I MUSTAKIM

AMİR SELÇUK & YAKUP BİRİNCİ

SUPERVISOR: Prof. Dr. Ş. TUFAN BUZPINAR

DEPARTMENT OF HISTORY

JUNE 2007

INTRODUCTION

Ittihad-ı Islam was an expression used at the second of the nineteenth century especially Abdulhamid II reign and aim to the struggle against dominants and unity among the Muslims. Psychological atmosphere, stemmed from being controlled by Europe of the Islam world and the expectation of the Islam world from the Ottoman Empire, caused especially after Tanzimat and Islahat experiences, to the universality of the offer of Islamic ideology for the future of the Ottoman Empire against Bab-ı Ali. Therefore; it seemed that the Muslim countries which would be union on the behalf of the Ottoman Empire would get rid of being before the civilization and the reign of the foreign countries.

Ittihad-ı Islam term was used for the first time by Namık Kemal in the newspaper called Hurriyet on May 10, 1869 and then began to be criticized on the other Ottoman newspapers and especially in Basiret newspaper. In the West culture, seen as Panislamism, was used probably for the first time in 1975. The arguments on the public of the Ottoman Empire disturbed the European countries and especially Holland began to suppress to the Ottoman Empire. It warned the Bab-ı Ali officially and basiret newspaper was closed down for five days.

Ittihad-Islam was argued intensively in the newspaper in the period of Jon Turks. Even, a newspaper called ittihad-ı İslam was released. And about that topic books and articles were written .The most famous of these are “Ittihad-ı islam and Avrupa” written in Arabic by Azmzade Refik and translated by İbrahim Halil, and “Ittihad-ı Islam'ın mazisi, hali, istikbali” written by Celal Nuri.

The policy of Ittihat-ı Islam was used very intensively in the period of Abdulhamid II and gained a different aspect .Ittihad-ı-Islam came to a point that involves a boycott essence against colonist both in and out of the Ottoman Empire. We can separate the Muslims into 2 groups because of the Muslim’s differentiates in the country. 1877-78 battle, the capturing of Egypt and Cyprus by English, the occupation of the French in to Tonus showed that The European didn’t even think about sharing the Ottoman Empire and we shouldn’t trust them. Therefore; using the expression caliphate, Abdulhamid wished to encourage the Muslims against colonist and to have a big and big trump in hand. The most important affect on this is the personality of belief and thoughts of Abdulhamid. Being in a culture that new ottomans were affective , having a religious personality , the wonder about history , the confidence in Cevdet Pasha and his experience and his often applies to Cevdet Pasha’s articles were effective causes in his this attitude.[1]

            Islamcılık (islamlaşma) was begun to be criticized by the Ottoman intellectuals at the second half of the nineteenth century. Firstly New Ottomans used this ideology. Later, this ideology was known a useful method at the reign of Abdulhamid II. After the second meşrutiyet, this ideology aimed the reborn and reform for Islamic understanding. At the republic period, this ideology changed its content and became a scientific and cultural are. After 1960, this ideology gain a different content and popular identify. This situation cause to existing different literature and schools in the art, literature, science.[2]

We translated article about İttihad-ı islam and islamlaşmak on the journal of Sebil’ül-Reşat and Sırat-ı Müstakim. Those are the articles of Nur Alizade Gıyaseddin hasefi, Muhammed Ubeydullah, S.M Tevfik, Yunus Nadi. Gıyaseddin hasefi’s article which is called “ittihad-ı islam ne vakit olacak” is the early ittihad-ı islam on these journals. This article pressed on 1908 and we can see very critical article about ideas and suggestions. He wrote about the greatness of Islamic world and global peace need Islamic understanding. We can hear the screams of Gıyaseddin Hasefi about the problems in Islamic world. He describes the weakness, dividedness and wrong policy of Islamic world. His emphasis about the individual advantages of Islam administrators is very important. İtihad-ı islam is necessary for the powerfulness of Islamic world against European countries but some administrators don’t try to be a unity because they afraid from loss of their status.

Muhammed Ubeydullah’s article is about the necessary of unity and Christian nation’s unity. He warns the Muslims about the western powers’ bad aims and efforts to prevent a unity on Islamic world. He exemplified some other unities around the world. He emphasizes the unity of Russian and the congress of Russia. He says that panislavism was an imagination before years. But, Russians establish panislavism policy and they gathered the Balkan and Caucasian nations under the unique roof. He asks that if Russia did this unity, why can not we do. His suggestions are very important. He wrote the suggestions item by item and those items are generally about a civilization, culture.

S.M Tevfik’s article which is called “ittihad-ı islam taraftaranı” was written in 1334/ 1916 and this date is the time of World War I. Previous articles were written in 1908. But, this date is more important than other. Because, western powers attack to Islamic world strongly and Islamic world was not a unity in spite of this powerful enemy. On this article, writer praise the struggle against Russia and Britannia in Persia. He explained their military and education methods. At the same time, he emphasizes the enemies’ methods. Britannia wanted to be united with Russia on Persia and they attack to Persia. But, they couldn’t win the Muslims and they tried to perform another method. They tried to destroy the brotherhood, religious relatives and divide them with the disagreements, fights.

Also we translated the some articles which named “İslamlaşmak” in journal of  Sebilürreşat. The author of these articles is Sait Halim Paşa. Sait Halim Paşa talks about the idea of Islamization and the problems of the Muslims in 20th century. According to Said Halim Paşa, the Islamic world has an important mistake in policy of westernization. He says that the Muslims lose their religious values in the 20^th century. At the same time, he says that we can not know certain time of events. So he tried to say that 20^th century is the clearest period about losing the religious values. Sait halim paşa try to explain the necessities of Muslims and Islamic policy. When he tries to explain this, he emphasizes the Islamic rules, Islamic constitution, and Islamic law.

He interested not only the method of Islamic policy. Also, he vaunts the affections of Islam in the social life, framework to judicial events. He says that Islam is not only completely logical idea but also completely thought. If a Muslim doesn’t behave with the reference of Islamic rules, he can not get blissfulness. He gains nothing if he doesn’t have Islamic ethic, Islamic social life and Islamic policy. He studied this topic under the sub-titles as Islamic ethic, general Islam, faith.

We studied ittihad-ı islam and islamlaşmak at the same article. It can be asked what the differences and similarities are. Ittihad-ı islam is a political idea which aims the unity of Muslims. Ideal is to gather Muslims under the unique roof. But, aim of islamlaşmak (islamization) is the spreading of Islam to any part of the life and this is an important background for ittihad-ı islam. That is to say, ittihad-ı islam say the political unity directly but islamlaşmak aim the religious unity and to be ground for ittihad-ı islam. Islamlaşmak aim to make strong the relations between Islam and Muslims.

These ideologies’ content, pronunciation and aims are different period to period. On the earliest articles, we can see the marks of problems of Muslims and supporting the panislamism. On later articles especially between the war or Balkan and the end of World War I, articles is full with the screams. They generally say that Muslims should make a unity and shouldn’t divide because the enemy is very strong and they existed their unity. By the Balkan war and World War I, Muslims were separated and began the enemies among the Muslims. There is a strong invitation for the Islamic unity by the authors.

İTTİHAD-I İSLAM NE VAKİT OLACAK

Nur Alizade Gıyaseddin hasefi, Sırat-ı müstakim, Cilt: 4 , Sayı: 92 , Sayfa 247 ,1326/ Haziran 1908

Bu gün sath-ı arzın en mutena, en latif mevkilerinde yaşayan üçyüz bu kadar milyon din kardaşlarımızın mevcudiyetiyle hiç bir ferd-i islam yokki iftihar etmesin. Bu kadar cesim bir kitle-i muazama-i beşeriyenin ziyadar istikbaliyle sevinmiştir.

            Evet. Bu muazzam millet bir gün gelir daha tekessür eder ve o nisbette terakki ve teali de eyler. İstikbali de parlak olur. Fakat ne vakit? İşte şu sualin cevabı ağır ve müşkil olduğu kadar müellimdir. Bunca tefahirler, tebahiler ve tekessürler üzerine bir  leke, bir elem bir feryaddır. Çünki, istikbal alem-i islamı teşkil edecek olan günki müslümanlar henüz bulundukları mevkilerini anlamadılar. İhfadlarına bir hatt-ı hareket takibine medar olacak şahrahlar göstermediler.

            Hep kendilerini kurûn-ı vustâ ve asırlarca mukaddimini muzafferiyetleri, azimetleri, şevketleri hengamında zannettiler. Bütün hareket-i şahsiye ve ihtirasat-ı nefsaniyelerini o şevketli zamanlarda yaptıkları mikyasda icra itmek istediler. Keyfi ve şahsi nail azv-ı cah olmak içün ahkam ve menafi-i islamiyeyi ayaklar altına alarak imrar-ı hayat ettikleri mevki ve memleketlerini asar-ı umuran ve medeniyet yerinde al kanlara, hemde al islam kanlarına boyadılar.

            Hazret-i Peygamber: ( Mümin, mümine karşı bir bina-i mümin olup birbirini teşyid ve tahkim eder.. mümin müminin ayinesidir. Mümin müminin kardaşıdır.) gibi birçok yerlerde islamları ve alem-i islami gayr-ı kabil-i tecezzi bir kitle-i muazzamaya, bir vücud-u insaniyeye teşbih buyuruyorlar.

            Hazret-fahr-i alem böyle teşbihat ile bize marakeş’de bulunan bir islamın, filipin ceziresinde bulunan bir islamın aynısı, kardaşı, bir kitlenin cüz-i ferdi, bir âzanın hüceyratı olduğunu bildiriyorlar. Dimek aksa-yı şarkda olan müslümanların başına bir müsibet geldiği vakit aksa-yı garbda olan müslümanlar müteessir ve müteezzi olmalıdırlar. Nasılki âza-yı bedenin bir cüz-i asgarında bir elem vukua geldiği vakit tekmil-i vücud rahatsız olur ve bir kitle-i muntazamadan bir zerresinden infikakı tekmil-i kitlenin halavet ve intizamını kaçırır.

            İşte kitle-i muazzama-i islamiyet böyledir ve böyle olduğunu daima biş mülahaza ve tefekkürde bulundurmalıyız.

            Kuran-ı azimüşşan’da: ( ve in haza emtiküm ümmeti........................................) nazım-ı celili ile halet-i nez’inde bile ‘‘ümmeti ümmeti’’ diye istikbal-i ümmeti düşünen hazret-i fahri kainat’a, istikbal-i ümmet için canlarını feda eden ashab-ı kiramına bu hususu tebşir ediyor.

            Fakat va esefa ki biz islamlar şimdiye kadar bir çok evamir ve nusus-u celileye riayet etmeyüb onları metrûk bir halde bırakdığımız gibi hiddet-i islamiyeye ait olan hususatı da bütün bütüne unuttuk. Bari geçirmiş olduğumuz azimet ve fütuhat devirlerinde muvaffakiyatımızın gururuyla unutmuş bulunduğumuz habel-i metin-i ittihadı hatırlayıp bu gün ki mevki-i perişanımızdan ibret almalı idik. Bu gün aynı memlekette bulunan iki müslümanın ahval-i ruhiye ve maneviyesi taban tabana yekdiğerine zıt bulunduğundan ceda düşerek birbirinden külliyen bihaberdirler.

            İş bununla kalmayıp ortada bir mezheb kavgası ile biri diğerini tekfir ve tazlil etmeğe kadar varıyorlar. Hele, bu mezheb dolayısıyla bütün menafi-i umumiye-i islamiye haleldar olarak ümmet-i vahide-i islamiye bu kadar mezahib-i şettâya taksim olunarak parçalanmış gitmiştir.

            Bu gün türkistanlılar iranlılara, iranlılar araplara, araplar türklere, türkler tatarlara, tatarlar türkistanlılara...eli gayr’ül-nihaye bir tenafürdür devam ediyor. Hele arabistan dağları arasında sakin olanların ittikadınca kendilerinden başka dünyada müslüman olan kimse yoktur. Hep nasranidir. Hep bilmem nedir.

            Alem-i islamda tarif-i müslümin bu derece-i sakimede iken nasıl olur da kitle-i vahide-i islamiye terakkiyatında  dem ........../ ................. olabiliriz. Nasıl olurki terakkileri için tehdid-i zaman edebiliriz.

            Terakkinin şart-ı azamı umum-u kitle-i vahidenin el ele vererek  çalışması ve bu uğurda birbirine teavünde, tenasurde bulunarak yekdiğerinden emin ve müsterih bulunması lazım değil midir?

            Evamir-i celile-i diniyemize rağmen bizi böyle yekdiğerimize nefret ve adavet besleyecek olursak teali değil, izmihlalimiz mukarrerdir. Biz eğer kendimizi toplayabilmek istersek evvela aramızdaki bu münaferetin, bu yabancılığın izelesine çalışmalıyız.

            Ne vakitki beynelislam sû-i tefehhümden mütehassıl bürudet bir taraf olur, işte ancak o vakit devre-i terakkiyata dahil olabiliriz.

            Zerreyi –garazdan, vehimden- kerre gören avrupalılar, islamların ittihadından, birleşmelerinden korkuyorlar. Garazkarlar bu uğurda bir çok tevehhümat ile ahaliyi korkutarak, heyecana getirerek vaktiyle ikaz etmek isterler. Koca bir milletin (ingilizlerin) başvekili ‘‘Gladston’’ beynelislam ittihad ve intibah husulünden tiril tiril titremiş . Kemal –i dehşetle elinden, lisanından geldiği kadar ittihad ve intibah-ı islama mani’ olmalarını haleflerine tavsiye etmiştir. Hatta bi cemiyet-i meşhurede ‘‘ kuran’ın vücudu baki oldukça müslümanların günü kesilmez. Alemi karıştırmak için yalnız bu kitap kifayet eder’’ diye kendi hesabına söylediği sözü, müslümanlar kuran-ı azim’uş-şanı harfiyen icra ederler zannıyla söylemiştir.

            Acaba islamlar Gladston’un düşündüğü gibi Kuran’ın amir bulunduğu ittihadı harfiyen icrâ ederler mi? Heyhat!

            Gladston’un böyle tavsiyeleri garb hristiyanları üzerine büyük büyük tesirler husule getirmiştir. Bu tesirat-ı muzırre bugüne kadar bakidir.

            Rusya başvekili (Pobidansçof) ittihat ve intibah-ı islam aleyhinde büyük mesailer sarf etmiş ve verdiği tavsiyeler şark hristiyanları indinde altun yazılı bir kanun olarak kalmıştır. O zamanın meşhur misyoneri (İlminski) ile bu hususta olan, -yani müslümanları mahv veya tenassur ettirmeğe dair- muhabiratı, bunların islamdan ne kadar korktuklarını ve islamları o emr-i Kuraniyeye ne kadar mutia zannettiklerini gösteriyor.

            Hele cüzviyet efradının bu hususdaki telaşelerinin hadd-i hesabı yoktur.

            Ey ittihad ve intibah-ı islam husulunden telaşe düşen Gladston, Pobidansçof, İlminski, isaktaylar, renan... bulunduğunuz mevkilerde rahat olunuz. Daha müslümanlar ashab-ı kehf uykusu kadar medid olan uykularından bidar olamadılar.

            İttihad-ı islam fikri dahil, kuran-ı azim’üş-şanın evamir-i celilesine itaat-i nusus-u kat’iyyesine tevfik-i hareket etmede daha mütereddid olunuyorlar. Sizin düşündüğünüz gibi kainatı ihata edemeyerek, bilakis bi-nihayet tefrikalarla kendilerini taruman ediyor, yekdiğerinin kanlarını irakadan, birbirini tel’in ve tekfirden baş kaldıramıyorlar. Resul-i müctebab onun halife-i muhteremine itaat etmeyi unutuyorlar. Terakkiyet ve medeniyat-ı islamiyeye dehşetli setler çekiyorlar. Azam-ı feraiz bulunan marifetten, mariften fersahlarca kaçıyorlar.

            Ey bizim ittihad ve intibahımızdan dûçâr-ı haşyet olan ruhlar! Ey bizim terakkiyatımızdan pür hazır bulunan fikirler! Daha alem-i islam kendi menafi aleyhinde böyle keşmekeşlerde bulundukça siz müsterih ve fahur olunuz.

            Kalem bu fecayi’ tasvir ederken gaybı bir nida-yı samia haraş fikrimi, aklımı, kalbimi parçaladı, bütün mevcudiyetimi titretti, sarstı, şu beyti hatırıma getirdi.

                        Eğer kelam ne az asuman fer-i ayd

Çira bahr-ı sühan-hamedir sücud ayd

            Hem hakikaten ciddi olarak düşünecek olursak bugün müslümanların halleri böyle  değil de nedir? Allah aşkına insaf edelim. Buhara’da, Rusya’da, Fas’da, cereyan eden ve etmekte olan niza’lar, teessüf-nümun vakalar nedir? Bugün Arnavutlukta geçirmekte olduğumuz safahat nedir. Nedir bu vakıa-ı hüzün engiz? Ne için bu kanlar akıyor? Nedir bu şahsi menfaatler? Nedir bu kavmi gürültüler? Nedir bu hırslar, tama’lar?

            Kafil-i saadet-i islam olan maarif  ve terakkiyata mani’ olarak, cüzi bir menfaat-i şahsiyenin husulüne muvaffık olmak için ekber-i kebair olan katl-i nefs ve makam-ı celil-i hilafete isyan-ı nasl-ı ahkam-ı şer’iyye ve alamet-i diniyye ile tevfik-i kabul eder? ( min sel aleyna esseyf filis mina) buyuran hazret-i peygamberin halifesine karşı kılıç çekenleri hangi vicdan mazur görebilir?

            Mademki bizi din-i mübinimiz birbirimize kardaş etmiştir o halde neden yekdiğerimizden ibret almıyoruz? Yemenliler bir vakitler bahr-ı muhit-i hindiyi geçerek mavera-i hind-i cezirinde fütuhat-ı islamiye icrâ etmişlerdi. Neden şimdi onların giriftar oldukları felaketlerden ibret alınmıyor? Kırk-elli milyon ehl-i islam o cezirelerde ne zulümler çekiyorlar, ve ne gibi idare-i zulümane altında eziliyorlar. Adi bir polise bir müslümanın secde etmesine kadar tahakküm ediliyor.

Elcezireliler de bugün kendilerine daha yakın hindistan müslümanlarından ibret almalıydılar. O kocaman mazlum ecza-yı islam ne zulümler altındadır? Ne gibi hukuklara maliktir? Bir veseni ile bir islam hukuku arasında ne kadar fark var? Vesenilerden de dun bir halde değil midir?

Faslılar Buharalılardan ibret almalıdırlar. Maarif için, mezhep için çıkardıkları niza’lardan buharalılar, kendilerine rusu daha yakına davetten, rusun nafiz gözlerini kendilerine celb etmekten başka, ne istifade ettiler? Bundan Buharadan orada sakin ehl-i islamdan başka hiç kimse mütezerrir olmadı. Bunlar hep ibrettir.

Arnavut din kardaşlarımız da kendilerinden pek uzak olmayan cezayir müslümanlarına atf-ı nazar buyursunlar. Cezayir islamları günden güne nasıl bir inhitat’a yüz tutmaktadırlar. Fransa hükümet-i cumhuriyesinin zir-cenah adilane (!) sinde ahali-i islam ne gibi hukuklara malik bulunuyorlar? Fransa parlamentosunda islamlardan kaç tane aza bulunuyor? Bunları nazar-ı dikkate alsınlar.

Bunlar mahdud şeyler değildir. Bugün islamların iktar-ı cihanda geçirmekte oldukları esef-i iştimal haller bu asr-ı medeniyette hiçbir kavim üzerinde kalmamıştır. Biz bunlardan ibret alacağımız yerde hala mansıb, menfaat kavgalarıyla dem-güzarız. Hala hala emirlik, hakimlik sevdalarındayız. Halbuki peygamber-i celilimiz, maraz-ı maneviyemizin tabib-i hazık olan o zat-ı alişan “............ .............. ............ ............ ..............” gibi birçok ehadis-i nebeviyeleri ile, menfaat-i şahsiye için menfaat-ı umumiyenin feda olunmasını tenebbiye buyuruyorlar. Böyle iken hala bizde eser-i intibah görülemiyor? Bu halde nasıl beynimizde ittihad hasıl olabilir?

İTTİHAD-I İSLAM

Muhammed Ubeydullah, Sırat-ı müstakim, Sayı: 99 , Sayfa 362 ,1326/ Ağustos 1908.

 “Elarab” bir ceride-i islamiyedir. Bunu serlevhasında yazmışır. Bir ceride-i islamiyenin müslümanların feyz saadetinden başka maksadı olamaz. (Elarab)’ında bundan başka maksadı yoktur.

            İslam nail-i feyz ve saadet olmak içi müslümanlar çalışmalı, yalnız çalışmalı. Neye çalışmalı sualine herşeyye çalışmalıdan başka cevap yoktur. Tefrikaya çalışanların mesaisi bizim dediğimiz herşeyde dahil olamaz. Çünkü biz islamın feyz ve sadetinden bahs ediyoruz. Tefrikada feyz ve saadet olamaz. O halde tefrikaya çalışmak islam için mesai cümlesinden değildir.

            Müslümanlar çalışmalı. Çünkü bütün insanlar çalışıyor. Kafile-i insaniyet müslümanları geride bıraktı, gitti. İslamın bulunduğu merhale pür hatırdır. Bu muhatıralı merhaleleri geçmek için bütün müslümanlar herkesten ziyade çalışmalı. Hayat harekettir.  Hareket çalışmak, ileri gitmek, meydan-ı müsabaka ve mücahedede büyük adımlar atmak, atlamaktır. Payene damen dolaşmak için atılacak adımları bir kaide-i salimeye tevfik etmek için icab eder.

            Müslümanlar girecekleri tarik ve ictihatta düçar-ı mevani olmamak a’dasının ika’ edeceği müşkülatı çiğneyip geçebilmek için kuvvetli bulunmaları muktezidir. İslamın a’dası çoktur. Bu düşmanlar manen madden müslümanlardan çok kuvvetlidir. Müslümanları tezlile alışmışlar. Müslümanların intibah ve terakkisi kendilerine muzır olacağına hükm etmişler. O düşmanlar bu hükümlerinde haksızdırlar. Hükümleri batıl fakat hırs ve tamaa’, gurur ve taassub gözlerini bürümüş. Hakikati görmek, hakkı teslim etmek istemiyorlar. Düşünmüyorlarki islam zuhurundan beri insaniyete hizmet etmiş. Medeniyet-i islamdan manen madden her zaman istifade eylemiş. Bundan böyle de istifade edecek. Alem-i medeniyet bugün bir inkilab-ı kebir-i ictimaiyenin arefesinde bulunuyor. Muhatarayı gördüğü halde def-i saile çare bulamıyor. Halbuki bu müşkülat bu ictimaiyenin hepsine çaresaz olabilecek, dünyaya sulh ve selem-i daimi bahş edebilecek ancak islamdır.

            Bu kanaat-i vicdaniye idiki ilk adeddeki makale-i iftitahiyede bana şu sözleri söyletmiş idi: İslam dünyayı fethedecektir. Fakat kılıçla değil, belki nur-i hakikatle fethedecektir. Zira din-i islam insanlar için din-i tabiidir. Bunu yalnız biz söylemiyoruz. Hekim meşhur ernset renan “insaniyetin müstakbelde dini din-i islamdır” demiştir. Müslümanlığın kavaid-i akıl ve hakemete muvafık olduğuna yakınen itikat eden müslümanlar bunlardan ibret almalı, ve asrımızın makulat devri olduğuna hiç şüphe etmemelidir. İslamın bugün kuvveti, timsal-i hakimiyet-i devlet-i osmaniyedir.

            Devlet-i osmaniyenin menbaa-i kuvveti, medar-ı kavam-i islamdır. Kim ne derse desin hakikat-i katiyye şudur ki islam terakki ettikçe devlet-i aliye kuvvetlenecek, devlet-i osmaniyenin kuvvet ve satvet-i tezayüd ettikçe islam feyz ve felah bulacaktır.

            İslamın kuvveti ittihattadır. İttihad hakiki ittihad-ı kulubdur. İttihad-ı kulub ise beynelmüslümin islamın zuhurundan beri mevcuttur. Bundan dolayıdırki dünyada  ne zaman islam devletleri beyninde muharebe vukua bulmuş ise bu muharebelerde haklı tarafa bile haksız taraf kadar müslümanların kalbi kırılmıştır. Yine bundan dolayıdırki bugün alem-i islamın hangi kısmında bir cüz-i müslimine lahak olan müsibet bütün alem-i islamı dilhun ediyor.

            Biz alem-i maddiyatta bulunuyoruz. Alem-i maddiyatta ittihad kalb-i külliyata mukarın olmadıkça bir semere vermez. Bu alemde celb-i maslahat ve def-i mazeret yalnız temayülat avatıfla mümkün değildir. Bu temayülat ve avatıfın mevcut olduğu ancak asar-ı faaliyesi ile zahir ve sabit olur.

            İttihad-ı islamı tesis etmek ve asar-ı faaliyesini göstermek bugün her zamandan ziyade farzdır. Çünkü bugün ayan beyan zahir olduki alem-i medeniyet dediğimiz alem-i nasraniyet memalik-i osmaniyede bir hükümet-i meşruta tesissinden hiç memnun olmadı. Yine bugün ayan beyan zahir olduki alem-i nasraniyet bin türlü hile ve dessas ile, yapma medeniyet ve insaniyet şerbetleriyle müslümanların arasında dini mühmel bir hale getirmeğe. Din ile siyaset ayrıdır diyerek müslümanları tesmime çalışıyor. Yine bugün ayan beyan zahir olduki alem-i nasraniyyet müslümanların arasına kavmiyet ve cinsiyet gibi tezviratla zahirde cemiyet-i islamiyeye mensup münafıkını alet ederek tefrika sokmağa çalışıyor.

            Alem-i nasraniyet otuz sene bir müstebid-i islamın izmihlaline alet etmekde ihmal etmedi. Şimdi de hüssiyyet-i teferruk-u islamiyane vasıta kılmak istiyor. Müslümanların içinde yuvalanmakta olduğu cehl ile bu kadar ifsadate karşı koymak acaba mümkün müdür? Hiç şüphe edilmesinki kat’iyyen mümkündür. Çünkü hakk ve ehl-i hakk var iken batıl dikiş tutturamaz.

            Ya islamın ittihad teşebbüsünde bulunduğunu görüp de alem-i nasraniyet bazılarının korktuğu gibi bilittifak-ı islama bir darbe-i  mehlike indirmeğe kalkışırlarsa? Bu bir vehimdirki zaaf-ı kalem erbabı bu vehme mübteladır.

            Ben vehme mübtela olanlara sorarım. Bugün islamın hiçbir ittihad-ı teşbisi yokken şu cehilinde, zaaf ve humulünde öyle bir darbe indirebilmek için infaka kalkışması farz olunan alem-i nasraniyet karşısında üçyüz milyonluk bir insan yığını bulacağını düşündüğü için değilmidirki o darbe-i  kaziyeyi indirmeye cesaret edemiyor. O alem-i nasraniyet makam-ı hilafetin (eyhalmüslümun) nidasındaki kuvveti bu ashab vehimden ziyade takdir eder.

            Ben hakiki muhlis müslümanlara tevcih-i hitab eder d derimki: ey müslümanlar! A’da’-yı islamın ittifakından korkmayın. Zira onların ittifak edemeyeceklerini Allah bize Kuran-ı Keriminde (........ cemian ve kulubuhüm .....) tebşiriyle ihbar etti. Ve yine bu tebşiri bize gönderen Allah: (.................   ....... .... ....) dedi.

            Balada söylediğimiz gibi islamın bugün zaman-ı ittihadında bulunuyoruz. Zira bütün alem-i islamda şayan-ı şükr ve sena-i asar-ı intibah runmadır. İslamın zaman-ı ittihadında bulunuyoruz. Zira akvam-ı islamiye bugün birbirlerini miktarlarıyla, kuvve-i maddiye ve maneviyeleriyle biliyorlar.

            İslamın zaman-ı ittihadında bulunuyoruz. Zira medeniyet-i hazıra sayesinde akvam-ı islamiye beyninde vesait muvasala-i mevcut olduğu  gibi memalik-i islamiyede coğrafi nokta-i nazarından yekdiğerine muttasıl bulunuyor.

            İslamın zaman-ı ittihadında bulunuyoruz. Zira otuz sene islamın üzerine çöken kabus istibdad-ı inayet-i rabbaniye ile ortadan kalktı. İslam hürriyet devrine girdi.

            İslamın tam zaman-ı ittihadında bulunuyoruz. Zira ıslav-ı ittihadı alenen tesis etti. Islav kongresiyle rus-japon infakının bir zamanında vuku’-ı tesadüfat-ı garibedendir. Bu garabete bir nazar-ı intibah ile bakılır ve rusyanın ıslavlık alem-i azimi olduğu gözönüne getirilirse buna tesadüf demek mümkün değildir. Koca alem-i medeniye! İşte gözünün önünde panislavizm husule geldi. Buna karşı bir söz tevfihinde bile aciz kaldık.

            Geçen haftaki makalemizde ıslav ittihadının zahirdeki iddialara rağmen siyasi olduğunu söylemiştik. Rusyanın Japonya ile itilaf mukavelenamesi akd etmesi aksa-yı şarkte meşgul olan nazarı biraz avrupaya getirebilmek için idi.

            Rusya Japonya ile muharebeye tutuştuğu zaman balkanlar kaynıyordu. O zaman Almanyanın Balkan politikası amal-i osmaniyeye muvafık çıktı. Rusya işe karışamadığı için o zamanki istatüko balkanlarda muhafaza olunabildi. Rusya kendi istediği gibi işe karışamayarak balkan mesailinin hal olunmasını ister istemez hazmetmek mecburiyetinde bulundu. Şimdi Japonya ile akd ettiği itilaf sayesinde aksa-yı şarktaki menafi’nı temin ederek ittihad-ı ıslav sayesinde avrupa işleriyle meşgul olmak istiyor. Rusyanın Avrupada işleri Balkanlardadır. Bundan başka bir de İranda işleri var.

            Rusyanın Balkanda işleri Devlet-i Osmaniye’ye temaz eder. Şu halde Rusyanın meşgul olmak istediği işler alem-i islama taalluk ediyor.

            Alem-i islama taalluk eden işleri kaffesi devlet-i Osmaniyenin alakadar olacağı işlerdir. Ruslar yeryüzünde en büyük ıslav devletidir. Osmanlılar yeryüzünde yalnız kuvvet ve satvet cihetiyle yalnız en büyük değil hem de yegane islam devletidir. Ruslar ittihad- ıslavı tesis etti. Osmanlılar niçin ittihad-ı islamı tesis etmesin. Alem-i medeniyet islamın intibah ve terakkisinden, kuvvet ve satvetinden zarar değil fayda görür. Halbuki ıslav ittihadının darabat-ı mahlukasına devlet-i osmaniye kadar ve belki daha ziyade bütün avrupa maruzdur.

            Almanyanın rekabet-i iktisadiye ve istiğmariyesinden korkarak germen ittihadına karşı ıslav ittihadına göz yummak isteyen ingilizler islamdan korkacaklarına ıslavdan korksunlar.

            Hem bizim ne vazifemiz. Kim kimden korkarsa korksun. Biz müslümanlar bilmeliyizki bizim cehl ile keselden başka korkacak bir şeyimiz yoktur. Binaenaleyh keseli tarik ederek çalışalım. İttihada doğru ilerleyelim. Arş ileri, arş bizimdir felah

            Müslümanların ittihad için tutacakları yolu bugün ben tafsil ve tayine muhtaç değilim. Zira onun programını Sofya’da Islav kongresi mufassalan yaptı. Telgraflar bu programı neşretti. Biz de o programı biltercüme gazetemize derc ettik. Bizim de takip edeceğimiz program budur.

            Bu programı kendimize tatbik edebilmek için bize bir mebde’ noktası tayin etmek lazımdır. Çünkü Islav kongresinin ıslavlar için vaz’ ettiği program bizim için ikinci adımdır. Bizim evvela umum-u akvam-ı islamiyede kabil-i tatbik bir tahsil-i ibtidaiye programı yapmaya mecburuz.

            Tahsil-i ibtidaiye demek mekatib-i ibtidaiye tedrisatı demek değildir. İnsana sağını solunu önünü arkasını altını üstünü bildirecek tahsilin programı demektir. Evvela din hakkı talim edecek bir islam alem-i hali husule getireceğiz. Bu alem-i hal her mezhebe göre mecmu’ aliye-yi mesaili ihtiva edecek. Mezahib ihtilafatını kaldırmak, mezahibi kaldırmakla yahut münazara eylemenin olamaz.

            Mecmu’-i aliye olan mesail-i havi alem-i hal vücuda getirildikten ve bunu memleketleri birbirine muttasıl olmak ve malik-i istiklal bulmak cihetiyle erkan-ı ittihad olması lazım gelen osmanlı, İran, Afganistan mekteplerinde tedrisi kararlaştırdıktan sonra herkes yine mensup olduğu mezhebin kitaplarını mutekadatını pek ala okur.

            Saniyen bir islam coğrafyası husule getirilecek. Bu coğrafya müslümanların miktarını, bulundukları memalikin ekalim ve mahsulatını mütekellim oldukları lisanları ahval-i ictimaiye ve iktisadiyelerini, seviyye-i malumatlarını bildirecek.

            Salisen bir tarih-i islam yapılacak. Bu tarih, islamın zuhur ve intişarıyla onüç asır içinde tevessünün miktarını ve inhitatını gösterecek.

            Rabian umum-u akvam-ı islamiye için bir lisan-ı umumi ithab olunacak ve kaffe-i akvam-ı islamiye o lisanın teshil tarihine, tamim intişarına hizmet edecek. Ve ittihad-ı islam için yazılmış olan kitapların kaffesi evvela bu lisanda yazılacak, sonra elsine-i islamiyenin kaffesine tercüme olunacaktır.

            İslamın lisan-ı umumisi şimdiye kadar (el-arab) ın hemen her nüshasında söylediğim gibi mevcuttur. Bu da lisan-ı arabiyedir.

            Lisan-ı arabi dünyanın en büyük lisanıdır. La-yemuttur. Onun tamimi ve teshil-i talimi için lazım gelen vesaiti tedarik ve istihsal etmek umum-u müslümanlara farzdır. Hele devlet-i Osmaniyeye hem farz hem vacip hem sünnet hem de müstehaptır. İslamda ihtilaf- mezahib alem-i halin tevhidine mani’ değildir. Zira asılda ihtilaf yoktur. Derece-i saniye mesailindedir.

            Müslümanları hangi mezhebe mensup olurlarsa olsunlar kaffe-i sıfat-ı kemalata ile muttasıf ve bilcümle nakayüsden münezze halık gün ve mekan bir Allaha iman ederler. Ve yine kaffe-i mezahib-i islamiyede hazreti muhammed (s.a.v) hak peygamberdir. Şu halde müslümanların alem-ü hali (la ilahe illallah, muhammeden resulallah) kelimetininde hasıldır. Bu alem-i hal-i islamın şu kelimetinden sonra farziyetine itikat-ı vücubunu talim edeceği beş vakit namaz, sıyam-ı ramazan, hac, zekat yine mezahib-i islamiyenin kaffesinde müttefik aleyhtir. Şu halde müslümanlar beyninde muhtelif feya-i mesail ba-felsefi ya tarihi ya feriyedir. Bu ihtilafatın mani’-i ittihad olması akıldan ıraktır.

            Alem-i halin havi olacağı mesail içinde en mühimlerinden biri de islam nazarında bir aile-i itibar olunan  ebna-i beşerin cins ve lisan ile itibar olunan ebna-i beşerin cins ve lisan ile ayrılamayacağı ve milliyet ve cinsiyetin müslümanlıkta din-i islamın ahirete müteallık bir takım nesayühten ibaret olmayıp ictimaiyat ve siyasiyatın dinden hariç olmadığı ve bundan dolayı “din ve millet ikisi birdir” sözü islamda asl-ül asıl siyaset bulunduğu kadiyeleridir.

            İha-ü müslimin: işte ben dilimin döndüğüni söyledim. Hey aliyyül felah. 

Zeyl: dinin siyasiyatta bitaraf kalmasıluzumunu iddia edenlere şurada filozof-u zaman Tolstoy’un Islav kongresine yazdığı mektubu nakl ederim. Tolstoy akvamın ittihad ve imtizacına hizmet edecek olan ittihad-ı islam kongresini tebrik ettikten sonra diyorki: “Bence beşeriyetin sükun ve istirahatını temin edecek olan yegane ittihad ancak ittihad- diniyedir.

MÜSLÜMANLARI İTTİHAD’A DAVET

Sayı: 292 , Sayfa 110 ,1330/Mart 1912, Sebil’ür-reşat

Vahdet-i islamiye-i fikriyenin en hararetli mercilerinden olan el-belağ ceride-i islamiyesi baladaki ünvan ile yazmış olduğu baş makalesinde müslümanların uyuşmuş olan kanlarını harekete getirmek için pek müeessir kelamlar sarfediyor. Diyorki:

            Artık müslümanları vifak ve ittihada, yekdiğerleriyle kaynaşmaya davet eden feryatlar, alam ve meşekkatin tedavisi için sütun dolusu yazılan yazılar ne oldu? O feryatlar aksi sedadan başka birşey yaptı mı? O yazılar müslümanların derdine çaresaz olabildi mi?

            Müslümanlar, günden güne üzerlerine çöken kabus-u belayı idrak ederek bu mesaib ve mehalikten kendilerini muhafaza edebiliyorlar mı? Ellerinden bu kadar memleketleri çıkmış, istiklalleri izale olunmuş, ecdadlarının fethetmiş olduğu yerler mahv ve harab edilmiş, camileri, kabirleri delik deşik edilmiş, cemiyetleri parça parça edilerekkelimeleri tefrikaya uğramış iken müslümanlar azimlerine dağları bile hail tutmayacak, lekedar edilen ar ve namuslarını kan ile yıkayacak bir surette mütenebbih oldular mı? Müslümanların mütenebbih olduklarını, bağdema hayır ve saadetleri için müttefikan çalışacaklarını gösteren bir emare var mı?

            Müslümanlara ne oluyorki: felaket bu kadar takarrüb etmişken yine mütenebbih olmuyorlar? Bunlar düşmandan rahmet, yahut semadan sayhaya mı intizar ediyorlar.

            Müslümanlar serir-i gaflette puyan oldukları halde ulvi ve rahat azv-ı şeref mi ümit ediyorlar?

            Müslümanların saçlarını ağartan, bunca havadis-i eyyamdan, mesretlerini hüzün ve mateme tebdil eden bu kadar alam ve musibetten, baran-ı belağı yaşlarında eksik olmayan bu kadar felaketten sonra hala ibretbeyn olmayacaklar mı? Ey müslümanlık alemi! Siz uzun müddet durgunluk ve atalet içinde puyan olurken düşmanlarınız sizi nasuretle mahv edeceklerini düşünüyorlar. Sizin hilminizi zaafa, sabrınızı havfa hamal ederek üzerinize hücum ediyorlardı. Siz bunları anladınız mı? Yoksa kalplerinizin körlüğü buna mani mi oluyor.

            Siz kendi memleketlerinizde dininizi muhafaza edemiyorsanız, muhalifleriniz ise kendi memleketinizde üzerinize imtinan ediyorlar, siz kendi faidenizi bırakmışsınız da onların faidesine çalışıyorsunuz!! Acaba bundan büyük daha ne gibi zell-i tasvir olunur? Bu kadar sabırdan ise kabre girmek daha kolay değil mi?

            Ey muaşır-ı müslimin! Sizi bu suretle intibaha davetten maksadımız sizi heyecana getirmek, matbuanız olan hükümat-ı ecnebiyeye isyan ettirmek, onların tabiyatını silkip attırmağa teşvik etmek değildir. Biz ancak sizi ittifak ve ittihada, davet, dini, şeref ve haysiyeti, memleketi hafızaya teşvik etmektir.

            Evet, biz sizi ittifak ve ittihada izzet-i nefsinizi muhafazaya, istiklalinizi tarık-ı meşrua ile, hıfz etmek peşinde var kuvvetinizle sui etmeğe davet ediyoruz. İşte size söylemek istediğimiz şey budur. Kulaklarınıza bugün rüzgar ile gidecek olan bu kelam yarın demir çiviler ile gidecektir.

İTTİHAD- İSLAM TARAFTARANI

S.M Tevfik, Sebil’ür-reşat, Cilt: 15, Sayı: 368 , Sayfa 69 , Eylül 1334/ Temmuz 1916.

Bu harb-i umumi müslümanların gözünü açtırdı, maziye nisbetle alem-i islam muhitlerinde pek azim, uyanıklık ve intibah husul oldu. Artık itilafiyonun hususuyla Büyük Britanya’nın entrikalarını meydana çıkarttı. Her tarafta uhuvvet-i islamiyeyi ileride daha sıkı bir surette temhid ve temin için cemiyetler teşekkül etmiştir. İngiltere’nin islam memalikinde bu ana kadar oynadığı rollerle çevirdiği entrikaların üstünden birer birer tabiat örtüsünü kaldırtmış. İngiliz rical-i siyasiyonunun müslümanlar hakkında besledikleri bed hahane temenniyata müteallik olan gizli muhaberelerin fotoğrafları alınarak aynen neşrolunmuştur.

            Ahiren Berlin’de bulunan birkaç iranlının “keşf-i telbis-i İnglis” namı altında neşrettikleri farsi bir kitap elimize geçmiştirki, ingiliz ricalinin iran memaliki ve milleti hakkında beslemiş oldukları su-i niyyatı bülegan-ı mabülegarase ve isbat etmektedir. Fotoğrafları alınan bu vesaikten öyle anlaşılıyorki el’an İngiltere İran’ı benimsemekte ve o zavallı memleketin yakasından bir türlü vazgeçmemektedir. Bu vesaiki aynen muhterem kavimlerimize göstermeye hazırız.

            Fakat İngilizlerin bu gibi fırıldakları meydana çıktıkça, ittihad-ı islam arzu ve teşebbüsleri de o derecede günden güne kesb-i kuvvet ve rasanet edeceğine eminiz. Ceryan-ı tabiat İngilizlerin mahiyetini umum-u müslümanlara anlatmıştır.

            İngilizlerin bu bedhavahane olan oyunlarına karşı mukavemet etmek için alem-i islamın hemen her tarafında büyük cemiyetler teşekkül ederek, ingiliz menafi-i maddiye ve siyasiyesi mahv ve tahrib etmeği kendilerine büyük bir vazife-i diniye telakki eylemektedir.

            Bu muhterem cemiyetlerden biri “Orman Kardeşleri”dir. Geçen sene İran’ın eyalet-i şimaliyesinden olan “Geylan” şehrinde teşekkül ederek uzun müddet ruslarla uğraştılar.

            İrandan memleketlerine avdet eden vahşi, yularsız Rus askerlerinin mütecavizane ve yağmakarane zulümlerinin önünü bir dereceye kadar bu yeni cemiyet alabilmiş ve ahiren teşkilatlarına vüsat ve intizam vererek, ihrar ve tüccar-ı mahalliye ile ulema-i kiramdan bir çok zevat mezkur-u cemiyete intisab eyleyerek samimi surette ittihad ve ittifak eyledikten başka, kendi işlerinde sarfedilmek üzere de mallarını cemiyete tayyib-i hatırla terk ve teberrü’ eylemişlerdir. Fedakarane teberrüat neticesinde dört milyon tuman (ki sekizyüz milyon lira eder) kadar bir para elde ettikten sonra Geylan eyaletinin payansız, mürtefi ve zengin ormanlarına çekilerek orayı kendilerine merkez ve karargah ittihaz eylemişlerdir. Oradan gelen mevsuk’ul-kelam zatın ifadesine, elindeki vesaika nazaran bunlar meyanında Rusyada yer olup oralara firar eden kaç Osmanlı zabıtı da mevcutmuş. Bu zabitler, kardeşlerine talim ile harbe müteallik idmanları öğretmektedirler.

            Orman Kardeşleri (gazetelerde bir süre evvel okunduğuna nazaran) Rüşt’deki İngiliz konsolosuyla, ingiliz bankası müdürünü kendi devleti hesabına oralarda casusluk etmekte bulunan yüzbaşı “nev’il” namında bir zabiti esir ederek ormana götürmüşlerdir. Bu orman kardeşleri’nin hamiyyet ve kesebbesat-ı islamiyeleri sayesinde ingilizlerin iran şimali kısmındaki entrikalarının önü alınmıştır. İngilizlerin maksadı Tahran-Kuzvin tarafıyla Rüşt vilayetine ve oradan da Bahr-ı Hazar sahilinde kain enzeli iskelesine inip ve denizi geçtikten sonra Bakü’deki Ermeni vesair unsurlara mensup taraftarlarıyla birleşmek ve o sayede Osmanlılarla almanların şarka yayılmalarını men’ eylemek idi.

            Bu emniyenin husulü için ingilizler o civardaki Ermeni çetelerini güzelce teslih ve techiz ettirerek Rüşt’ün işgaline tahrik ve ve teşvik eylemişlerdi.

            Orman Kardeşlerinin fedakarane ve gayurane teşebbüsleri olmuştu. Şimdiye kadar ingilizler Kafkasya’ya kadar ilerleyebilmişlerdi. İngilizlerle Ermeni çeteleri arasında bir nokta-i irtibat husul olmuş olsaydı, Kirmanşahtaki ingiliz kuvveti itanın merkez ve kalbgahını istila ede ede yavaş yavaş Anadolu’ya kadar yayılabilecekti. Lakin şimdilik bu mühim nokta ve müstesan mevki ingilizlerin eline düşmedikten maada İrandaki kuvvetlerinin de mevki tezlizle uğramıştır.

            Cehd ve kuvvetle bunların uhdesinden gelemeyen ingilizler, ahiren bunların arasına nifak sokmak için bulundukları ormana birkaç propagandacı sevk ve izam etmişler ve mezkur cemiyeti bu suretle dağıtmaya karar vermişler ise de cenab-ı hakka çok şükürler olsun ki; ingilizlere satılmış olan mazurlardan biri gebertilip diğerleri de güç hal ile firar edebilmişler ve teşebbüsat-ı hainaneleri de büsbütün akamete düçar olmuştur.

            Orman Kardeşleri muntazam ve mükemmel bir intizam ve ihtimamla muayyen bir plan dahilinde çalışmayı tercih eylemişlerdir. Bu hususda kendilerinin muhtasar bir programları da vardır. İranda mezkur cemiyet tarafından dağıtılan beyannamelerde nuharrir bulunduğuna nazaran onların maksadı iran ve islam düşmanlarıyla elnihaye çarpışıp vatanlarının hürriyet ve istiklalini fiilen istirdad etmek ve İranlıların sair müslüman komşularıyla ittihadına mümanaat gösteren ingilizlere karşı mukavemet ve muharebe etmekten ibarettir.

            Bu cemiyetin teşkili evvelce kuvve-i karibeye kılmamış, hiç şüphesiz ingilizler şimdiye kadar iran figar-ı umumiyesini zehirleyebilmişlerdi. Bu muhterem cemiyet-i islamiyenin büyük müessis aleyhtarları Rüşt vilayeti ileri gelenlerinden Mirza Küçük Han ile Geylanlı Aka Hacı Ahmet Han hazretleri olup, fedakar azaları da: Aka Seyyid Abdulvahhab, Aka Seyyid Mahmud, Aka Hacı Şeyh mehmed hasan, Aka Şeyh Ali, Aka Şeyh Mehmed Hüseyin hazratıdır. Bu heyet daime ormanda yaşamakda ve orada malik oldukları yedi sekiz bin kişilik kuvveti idare ile iştigal eylemektedirler.

            Şehirde ise: Aka Mir Mansur ile Aka İzzetullah Handan mürekkeb olan vekilleri ormandan sadr olan evamir-i islamiyeyi icraa ve tatbik ile mükellef bulunmaktadır.

            İran mahafilinden mevsukan haber alındığına nazaran cemiyet tarafından ahiren ormanda muntazam bir talimgah ile idmana mansus bir mekteb tesis edilip, iran jandarma zabitleri oradaki binlerce genci çalıştırmaktadırlar.

            Cemiyetin şehirdeki gözleri vasıtasıyla şu son zamanlarda ingilizlerle ermeni çetelerinin muhaberatı elde edilmiştir. Vesaik-i mezkureden anlaşıldığına göre ingilizler, osmanlı kuvvetlerinin ilerlemesini men’ için şarkta ermeni çetelerinden mürekkeb büyük bir kuvvet hazırlamayı kastediyorlarmış.

            İngilizler, İran eyalet-i şimaliyesinde ve kafkas civarında bulunan bu mühim noktalarda, karşılarında orman kardeşleri gibi muntazam bir teşkilat-ı islamiyeye tesadüf etmemiş oldular, oraları elde ederek.

            Evvela: Tahran ve İran şehirlerinde bulunup devlet-i Osmaniyenin sadık hayırhahları olan ihrar-ı ye’s ve sükut-u hayale düçar edecekler.

            Saniyan: mezkur vilayet-i şimaliyeden ipek, yün, pirinç, buğday, arpa, tütün kabilinden yetişen birketli ve külliyetli mahsulatı İranda, Irakta bulunmakta olan askerlerine sevk ve idhar eyleyecekler.

            Salisen: oralarla Tahran arasında telgraf tellerini keserek muhaberatı tatile uğratacaklardı.

            Rabian: İranın en metin ve en güzel enzeli-Tahran şose yollarını istedikleri gibi kendi menfaatlerine kullanacaklardı.

            Hamsen: Osmanlılarla İraniler beynindeki muvasala noktalarını kesip kendi aleyhdarlarının bazılarını kuvvetle mahv ve idam, diğer kısmını da nefi ve tagrib etmek suretiyle ihafa ve tehdit eyleyeceklerdi.

            Mademki diyanet-i mukaddesat-ı islamiyenin feyzi oralarda böyle mühim ve hatırı sayılır metin bir kuvvet için ve ihya etmiş, bu kuvveti büyütmek, ellerinden tutmak, daha ziyade mucib-i istifade bir hale sokmak için devlet-i Osmaniye tarafından bu dakikada onlara ciddi surette yardım etmek pek elzemdir.

            Orman kardeşlerimizi paraya ihtiyaçları olmayıp kendilerine en elzem olan şey gayur-ı zabitan ile külliyetli miktarda ıslaha ve cephane olsa gerektir. Bunun tedarikiyle o cihetlere azami keyfiyeti devlet-i muazzama-i osmaniye için büyük birşey değildir. Böyle yapmakla hükümet-i osmaniye hissiyat-ı biraderane ve islamiyesini fiilen İranlı fedakarlara gösterecek ve kendisinin o gibi askeri ve siyasi işleri takip etmekten gafil bigane olmadığını da isbat eylemiş olacaktır.

            Bu makale ile muhterem Osmanlı rical ve zemamdaranının nazar-ı dikkatlerini bu mühim meseleye celb ediyoruz. Bu istirhamımız ihmal edilirse ileride osmanlı azvel-i siyasetini tahaddi edebilmek için bu yazıları tarih-i harbde canlı bir şahit makamında kaydedeceğiz.

İTTİHAD-I ISLAM

Yunus Nadi, Sebil’ür-reşat, Cilt: 13, Sayı: 322 , Sayfa 79 , 1330/ Ocak 1912

Dün telaffuz-u siyasiyan-ı mahzur sayılan bu islam düsturu, bugün harb ve sulh siyasetimizin es’el-esasi olup çıkmıştır. Bugün hepimiz hançerelerimizin kuvveti yettiği kadar müslümanların ittihadını bağırıyoruz. Dün ile bugün arasında ne azim tahavvül. Adeta bir inkilab.

            Bu ittihadı ilan ve temin etmek için pek çok bağırmak, pek çok çalışmak çabalamak vazifemizdir. Yani bütün islam ümmeti. Bunu her şekk-i tereddüdün farkında olarak amik bir iman ve itikat ile böyle biliyoruz. Zaten artık başka türlü düşünmeğe zerre kadar ihtimal kalmış mıdır?

            İslamın ittihadı, müslümanların en esaslı ve belki yegane istinadgahıdır. Birleşin ey müslümanlar. Dininizin ve varlığınızın ezeli ve ebedi düşmanlarına karşı birlikle karşı koyun. Onlara Allah’ın birliğinde birleşen kendi birliğinizle hücum edin. Ancak böyle yapabildiğiniz taktirdedirki nusret sizin, necat ve itila sizindir. Ve gözlerimizden sevinç yaşları aktığı halde görüyoruzki siz bu hakikatleri hep anlamışsınız. Taraf taraf birlik bayrakları altında toplanarak moskoflara, ingilizlere ve fransızlara, müslümanlığın bu ezeli ve ebedi düşmanlarına karışı saldırmaya başlamış bulunuyorsunuz. Böylece arş ileri. Fevz ve felah sizindir.

            Hakkın kelamı olan mukaddes kitabımız bize bu en ulvi hakikati çoktan söylemiş idi. Fakat nasıl bilmiyoruz? Galiba zamanın idrak ve vicdanı taklit eden dalalet-i nema tesirleri ile biz o hakikatleri dilimizle söylesek de vicdanımızla his ve ihata edebilmekten uzak kalır olmuş idik. Bizim şu dalalet ve perişaniyemize düşmanlarımızın tazyik ve infa-i siyasetleri de inzimam ederek ezildikçe ezilmiş, dağıldıkça dağılmış idik. Yine zaman ile omuzlarımıza binen bu felaket yüklerinin ağırlığı altında islamın -ah o pek ihmal ettiğimiz- ulvi eseslarını daha şeffaf ve nurani bir manzara halinde görüp anlamaya başlamış idik. Fakat felaket ve kavuşmak ne kadar güç olmuş idi.

            Aziz ve zu intikam olan Allah hiç olmaz zannolunan şeylere vücud imkanı bahş ve ihsan buyurdu. Önümüze kendimizi kurtaracak bir şahrah açıldı. İşte bu şahrah her müslümanın cihad için koşacağı, ve varını yoğunu feda etmek azmiyle varlığını tahlis-i vala eyleyeceği sebil-i ilahidir. O büyük yolun gazileri islamın hissiyat-ı izzetinde kendi namus ve vakarlarını yükseltmiş müridlerdir. Şehitleri ise hakk teala ve takaddese hazretlerinin ilahi tavsifi vechle ölü değil diridirler, ebedi dirilikle mübeşşir saadet sahipleridir.

Şüphe yok halifemiz hazretlerinin emr ve işaretleri ile şu müstesna fırsattan istifadeye şitaban olan milyonlarca müslümanlar peyderpey hakk teala ve tekaddes hazretlerinin emr buyurduğu cihad yolunda ittihad ederek islamın selamet ve itilasını temin eyleyeceklerdir. Şüphe yok, gittiğimiz yolun ser menzili islamın ittihadından ve ittihadı ile itilasından ibarettir. Şu cihat ve ittihad, görülecektirki insaniyet aleminde yeni ve büyük bir inkilap ihdas eyleyecektir. Bu bile ali-i dinimizin  arta kalmış mucizelerinden biri sayılsa beca olmaz mı?

Gittiğimiz yol islamın ittihadı ise bu ittihadın eli nihaye imtidadını kafil olacak sebepleri şimdiden ve bir yandan ahzar etmekte dur-endişlik vazifesidir. Bim üçyüz bu kadar seneden beri bazı müslüman kavimler, hatta bazı kavimlerin muhtelif zerreleri arasında lafz-ı nazailer üzerine teesüflere şayan iftiraklar tahaddüs eylemiş idi. Şimdi şu büyük ittihad işte girişilmiş iken zaten pek mamdud olan o nazaları mansuf ve hakiki alemlerin bir araya toplanmasıyla kökünden kesip atarak öylece ilan eylemekte yarının ve o bir günün itilaları sebeplerini tezyid ve teşyid eyleyecek işlerdendir.

            İslamın elyevm bir ucunda başlayan har ve şan ittihad-ı seyli yukarıki tedbirlerle de tanzim kılınıca kariben kerre-i arz üzerinde ilk feyaz neşeleri ile bir islam alemi ihtiram mevki tutacaktır. Biz eminizki bu ulvi netice her hal ve karda tahakkuk edecektir. Onun içindirki tekrar bağırıyoruz. Yaşasın islamın ittihadı.

İSLAMLAŞMAK

Said Halim Paşa, Sebil’ül-reşat, cilt: 15, sayı: 1378, sayfa: 255, 1334/1916

            Biz, akvâm-ı islâmiyenin selâmeti onların hakkıyla islamlaşmalarında olduğunu öteden beri iddia edegelmişdik. Ancak “islâmlaşmak” tabiri muhtelif tarzlarda tefsire müsaid olduğu için, bundan ne gibi bir mana anlamakta oldumuzu burada mümkün olduğu kadar vazıh bir sûrette teşrih etmeyi faideli görüyoruz.

            İslâmiyet kendisine has itakadiyâtı, o itikâdiyat üzerine müesses ahlakiyâtı, o ahlâkiyattan mütevellid ictimaiyatı, elhasıl o içtimaiyattan doğan siyasiyatı ihtiva etmek itibarıyla en mükemmel ve en nihâi kemâli haiz bir din-i insaniyettir.

            O, bu haysiyetle öyle bir takım avâmil-i esasiyenin hey’et-i mecmûasıdır ki bunlar hayât-ı beşeri sevk ve idare edelerler ve her birleri diğerlerinden müteferri olmakla beraber hey’et-i mecmuaları mütecanis, mükemmel, iftiraf ve inkısamı gayr-ı kabil bir küll husûle getirirler ki – dini bulunduğu şahs-ı manevide olduğu gibi – fikriye ve isbatiye (idealisme, positivisme) mezhebleri  içinde mümtezic bir surette münderic bulunur.

            O bir din-i beşeridir ki mahiyeti, rehberi, istinadgâh-ı tabiîsi bulunduğu vicdan-i insani gibi ulûm-u tecrübeye ve maddeyi, mutekidât ve mâbadu’d-tabîiyye ve nazariyyeyi, hayta-i idrak-i beşere sığan ve sığmayan hakâik-i hep birden câmidir.

            O ne tamamıyla fikriye, ne de tamamıyla isbatiye olmayıp, her ikisidir. Onu şu iki mezhebden biri, yahud diğeri telakki etmek mevcudiyyeti inkâr eylemektir. Zira yalnız başına fikriyye bezhebi hiç bir mana-yı müfid olmayacağı gibi, kendi kendine vücûd bulmasına da imkân yoktur. Nitekim fikriyeden müstakil olmak üzere tasavvur edilen isbatiye de böyledir. Çünkü bunların biri diğerinin neticesidir.

            Binâenaleyh, bizim için islamlaşmak demek İslâm’ın itikadiyâtını, ahlâkiyatını, ictimâiyatını, siyasiyâtını daima zaman ve muhîtin ihtiyacâtına en muvfıg bir sûrette tefsir ederek bunlara görgü gibi tevfik-i hareket etmekten ibarettir.

            Kendisinin müslüman olduğunu süyleyen bir adam kabul etmiş olduğu dinin mebâdi-i esâsiyesine göre hissetmedikçe, ona göre düşünüp ona göre hareket eylemedikçe, yani islamın ahlakıyatına, ictimaiyatına, siyasiyatına temasıyla kendini uydurmadıkça yalnız müslümanlığını itiraf etmekle bir şey kazanamaz, hiç bir saadet elde edemez.

            Bir Kant’ın yahud bir Spencer’ın ahlâkıyatına inanan, bununla beraber içtimaiyatta Fransız’ın, siyasiyatta İngilizler’in tarz-ı telakkisini kabul eden bir müslüman, ne kadar mütebahhir alim olursa olsun, ne yaptığını bilmeyen bir kimseden başka bir şey değildir.

            Bir adamın zihninde, mütenakız, mütegarız, gayr-ı kabil imtizâc bunca şeyler tesâdüm halinde bulunmakla beraber yine hepsi birden yan yana durup durursa artık o adam ne kafada, ne vicdanda olmak lazım gelir, tasavvur edilsin.

            Çinlilerin ahkâkıyatını, Hindliler’in içtimaiyatını, Meksikalılar’ın siyasiyâtını kabul eden bir Fransız, yahud bir Alman acaba ne olabilir? Madem ki bir Fransız, yahud bir Alman gibi hissetmiyor, düşünmüyor, hareket etmiyor, kullandığı lisan Alman, yahud Fransız lisanı olsa da on ne Alman ne de Fransız olabilir.

            Buraya kadar “islamlaşmak”dan ne anladığımızı izah ettik. Şimdi de İslamiyetin itikadiyatı, ahlakiyatı, siyasiyatı, neden ibaret olduğunu teşrihe çalışacağız.

İslam’da İtikadiyat

            Müslümanın iman ettiği “Allah” öyle vahiddir ki zamanların, mekanların nâmütenâhiliği içinde layengatı tekâmül edip duran maddelerin ve kuvvetlerin aheng-i tammı hakkındaki idrâkimiz arttıkça, onun vahdaniyyet-i kat’iyyesi de bu idrâk ile mütenasib olarak bize daha vazıh, daha âşikar bir surette tecelli etmektedir.

            “Allah” mana-yı şerifi “hikmet ve adalet-i mutlaka” mefhumlarına tevafuk eden “hak” mefhumunun aynıdır ki kâinatın hiç bir kuvvetle kabul-i inkisam olmayan ahenk ve nizam kelimesine mürecci telakki ettiğimiz bu uluhuyyet mefhumunu biz, malumumuz olan doksan dokuz ism-i şerif ile elimizden geldiği kadar tabir ve tavsif etmekteyiz.

            Bunlar öyle bir takım enfüsi mefhumâttır ki böyle olmakla beraber muavemât-ı fenniye ve tecrübiyemi mevessü ve tekâmül ederek bizi alemde mevcud-u nâmütenahi eşyayı, her an husûle gelen hadisatı, avâlim ve kâinat-ı bîhesabı idare eden kavanîni daha iyi tetkik edebilecek hale getirdikçe o mefhumlarda kesb te’yid ve katiyyet etmektedir.

            Biz müslümanlar onun peygamberine de inanıyoruz. Zira o Halık yegane hürriyet, adalet, teazıd desatir-i İslamiyesi suretindeki saadet-i beşeriye mebde-i layetegayyurunu bize onun vasıtasıyla bildirmişdir. İnsaniyete en doğru din-i beşeriyi tebliğ etmekle onu en sahih din mefhumuna sahib filan o peygamberdir.

            Biz ona inanıyoruz. Zira evamir ve tealimin hakk-ı mutlak olduğu, taktirlerin fevkında bir kıymeti haiz bulunduğu beşeriyetin aklı, tecrübesi terakki ve tekâmül ettikçe bir kat daha teyid ediyoruz.

            El-hasıl, İslam’ın akidesi zahir batın olan hakikat-ı ulyaya itikad olup, dini de aherin kuyûd-u tazyıkından azâde olarak ne bir sınıf-ı ruhani, ne bir kısm-ı ruhbani tanımayan ve ebnâ-yı nev’ine rehber olmak hakkını insanların en faziletlilerine, en akıllarına, en alimlerine bırakan bir dindir.

            Bir müslüman her şeyden evvel halis bir mü’mindir. Çünkü vahdaniyetle muttasıf olan mabud-u bilgakkın takdis için ona inanmak lazımdır. Müslümanların en iyisi en kavi bir kanaat ile ve en kavi delâil ve berâhine tabi olarak iman etmiş olandır. İnsana bir mevcud-u mükellef payesini veren, onu bütün mahlukat-ı zev’il-hayatın fevkına çıkaran ancak kuvve-i itikadiyesidir.

            O halde dinsizlik tezevvüî bir takım esbabdan, yahud kusurlu bir terbiye-i ahlakiyeden ileri gelmiş bir inhitat-ı fikri ve ruhanidir. Husûsiyle madem ki bir şeyi inkâr için diğer bir şeyin doğruluğuna inanmak lazımdır, insan inkar edebilmek için bile inanabilmelidir kaziyesi kabul edildikten sonra bir hakikat büsbütün kesb-i kat’iyyet eder. Bizler ki mabud-u bi’l-hak tanıdığımız Allah-ı zü’l-celâlden başka bir mabuda, onun rasûl-i ekrem ve ekmelinden sonra bir peygambere inanmak elimizden gelmez, bunların her ikisine bilâ kayd u tereddüd iman ederiz. Binaenaleyh gerek cenab-ı hakkın kendi hakikat-ı ulviyesine dair peygamberi vasıtasıyla bize bildirdiği, gerek vahy-i ilahi yoluyla mülhem olan o rasûl-i güzînin saadet-i ebediyemiz için bizlere öğrettiği şeylerin hepsine bütün kalbimizle, bütün vicdanımızla inanırız.

İslam’da Ahlâkiyyât

            Menbaı yegâne mabud-u bi’l-hakka iman olan ahlâk-ı islamiye bize saadet-i beşeriyenin hakikatine muhabbette onu taharri ve tatbikde olduğunu bildiriyor.

            Lâkin, hakikatın taharri ve tatbiki ancak insanın ahlakı, aklı bütün kuvvasının bila mani-i hareket ve inkişafıyla tahakkuk edebileceğinden bu ahlâk en vasi, en tam manasıyla hürriyet-i şahsiye mebdeine istiad eder ve insanlara bu mebde-i mabud-u bilhakka imanın neticesi olmak üzere kabul ederiz.

            O halde ahlâk-ı islamiye insana haiz olduğu kabiliyet-i tekemmülü gücü yettiği derecede tevsi için hür olmak vazifesini tamil eder. Binaenaleyh nazar-ı islamda hürriyet öyle insanın tatbik veya adem-i tatbikinde muhtar olunabileceği, yahud vazı-ı kanunun isterse bahş, isterse men’ edeceği bir hakk-ı siyâsi olmayıp kabul ettiği din ile rehber tanıdığı ahlâk tarafından kendisine tahmil edilmiş bir vazifedir.

            İmdi, hakikatı bilmek ve tatbik etmek mükellefiyeti bütün müslümanlara şamil olduğu için bu itbar ile her müslümün elinden geldiği kadar hür olmak vezifesiyle mükelleftir.

            Kaldı ki, “umuma şamil hürriyet, tabiri, “umum arasında müsavat” ile müteradif olduğundan, müsavat ile hürriyet ise yani başımızdakilere muhabbeti yani teazıdı tevlid edeceğinden ahlâk-ı İslâmiye bu sûretle hürriyet, müsavat, teazıd desatır-ı esasiyesini vücuda getirmiş ve bu desâtiri saadet-i beşeriyenin mebde-i esasiyesi olmak üzere rekz ve i’la etmiş oluyor.

            Maamâfih hakikatı taharri ve tatbik vazifesi ahlâk-ı islâmiyeyi bir taraftan insanlar arasında hürriyet-i tammenin vücudunu kabule mecbur etmekle beraber, aynı esbâb dolayısıyla, diğer taraftan da tabiî, şahsî kabiliyetlerin tefâvütünden naşi aynı insanlar arasında tabiatıyla vücud bulacak müsavatsızlığı da kabule mecbur eylemektedir.

            Evet, o bunu da aynı sebeple kabule mecburdur. Zira bu müsavatsızlık en hakiki, en makul, en doğru manalarına alınmak şartıyla müsavat ve hürriyet mefhumlarının netice-i tabîiyesinden başka bir şey değildir. Çünkü müsavat ancak her ferde kendi istidadât-ı tabîiyesine göre serbestçe terakki ve tekemmül etmek ve bu suretle gaye-i müştereke-i islâmiyeye sa’y müsaid olduğu kadar hizmet eylemek hakkını vermesi haysiyetiyle doğru ve makul oluyor.

            Kezâik hürriyette müsâvat gibi her ferdin semerât-ı mesâîsinden kemâl-i hürriyetle ve tamamıyla müstefid olmasını, fazâil ve mezâyasının mükâfatını bihakkın ihraz eylemesini temin ederek bu suretle insanın gücü yettiği kadar tekemmül edebilmesi arzusunu tehyic ve idame eylemisi haysiyetiyle doğru ve makul oluyor.

            İşte bundan dolayıdır ki ahlâk-ı islamiye efrad arasındaki müsâvata hürmetkâr olduğu kadar bulardan bir kısmının diğerine karşı tefevvukuna da riâyetkârdır.

            O halde müsâvattan gelen müsâvatsızlık, hürriyyyetten doğan tazyik bu teazıdı gevşetecek yerde bilakis takviye ve tahkim eder. Zira bu şerâit dahilinde mâfevkıyyet mâdûniyyetin faidesine, tazyikde o tazyika maruz bulunanların nefine olarak tecelli eder.

            Ahlâk-ı islamiye hak, hikmet, adâlet namına insanların arasında hürriyet, müsâvât, teazıd düsturlarını tesis etmek sûretiyle bizlere başkaca şunu da öğretmiş oluyor ki. Bu düsturlara karşı gelenler yegâne mabud-u bilhakkın mücazatına, onlara riâyet edenlerse mükafatına mazhar olacaklardır.

            İşte İslâm’ın itikadiyatından doğan ahlâkiyatı bundan ibarettir.

Din-i Tabîi, Din-i Umûmî

            Enbiyânın tebliğ eylediği din-i ilâhînin erkân-ı mühimmesi:

            Enbiyâ-yı kiram hazerâtının vahy-i ilahi olarak tebliğ eyledikleri “din-i ilâhi” esas itibarıyla itikad, a’mal, ahlâktan ibâret üç rüknü ihtiva etmektedir. İtikad kısmını şu esaslar teşkil eder:

1. Bütün kâinâtın Hâlık ve Nâzımı olan bir Vacib’ül-vucûda ve o Vâcib’ül-vücûdun sıfat-ı kemaliye ile muttasıf, noksan sıfatlardan münezzeh olduğuna iman; (Tevhid ve Tenziye).
2. Meâd ve mes’uliyyete (ahirete) iman
3. Fü’lâniyyet, emânet ve kemâlât-ı saire ile mümtaz ve Vâcib’ül-vücud tarafından beşeriyyete meb’us bir peygamberin “vahy” suretiyle telakki-i ahkâm ederek beşeriyete tebliğ eylediğine iman.
4. Meleklere iman[3]
5. Hâlıkın sıfât-ı kemâliyesini beyan ve beşeriyyetin nâzım-ı harekâtı olan kavânîn-i içtimaiye ve ahlâkiyeyi tesis eden eser-i “vahy”-i elahi olan bir kitab-ı mukaddese iman. (bu kitap, peygamberlerin vahy-i ilahi olarak beşeriyyete tebliğ eyledikleri ahkâmı, bi’l-cümle evâmir ve nevâhiyi ihtiva eder.)

Ahkâm-ı ameliye, Vâcib’ül-vücuda ihlas ve tazim maksadını istihdaf eden vazife-i ubudiyeti muhtevi olduğu gibi, bir hey’et-i ictimâiyenin teessüs ve nizam-ı ekmel üzere bekasını temin eden, aklî ve medenî tekâmülünü ihzar eyleyen kavânin-i ictimâiyeyi de ihtiva eder. Bu kanunlar şahsiyyet-i ictimâiyenin mesâlih ve menafiine muvafıg bir sûrette tebliğ olunmuştur.

            Bundan başka şefkat alâ halkullah manasını mutazammın olan ve efrad-ı insaniyeyi yekdiğerine rabt etmek hususunda bir cazibe-i umumiye kuvvetini haiz bulunan “kavâid-i ahlâkiye[4]”de edyan-ı münzelede maksud-u bizzât bir esastır.

            İşte edyan-ı münzele (din-i ilâhi), bu üç esası istidaf eylediği cihetle bütün peygamberlerin bunları tebliğ etmekte müttefiktir. Hepsi de bulundukları asırlardaki akvâmın seviyesine muvafık bir tarık ile bunları nasa tebliğ etmişlerdir.

            Usûl-i dini teşkil eden itikad kısmında nesh ve tebeddül yoktur.

İSLAMLAŞMAK

Said Halim Paşa, Sebil’ül-reşat, cilt: 15, sayı: 381, sayfa: 454, 1334/1916

            Yukarıda Osmanlıların ikinci defa olarak İslam’dan uzaklaşmaları son asrın işidir, derken şunu anlatmak istemiştik ki: Bu hadisenin kendisini daha mahsus, daha meşhud, bir halde göstermesi bu devreye müsadif olmuştur; yoksa bizim kanaatimize göre hayat-ı mayede hiçbir hadisenin zaman-ı hakikisini tayin kabil değildir. Çünkü zuhuru görülen vakıayı ne kadar mühim olursa olsun, daima uzun zamanlardan beri başlamış bir ameliye-i ihzarın netâicidir.

           Binaenaleyh bizim şimdiki İslam’dan uzaklaşmamızda kablelislam olan avamlık tesiriyle müddet-i müdideden biri başlamış ve bir tekamül-i tabiî neticesi olarak şekl-i hazırını almış bulunan diğer bir İslamdan uzaklaşmamızdan ileri gelmiştir. Ohalde bundan hangi neslin mesûl tutulması lazım geleceği tâyin edilemez. Zaten bizde bu hâdisattan dolayı suret-i hususiyede ne bir şahsı, nede bir nesli ithâm edecek değiliz.

          Şukadar var ki; bu hâdisenin son asrındaki tekâmülüyle meşgul olacak olursak bizim için pek ehemmiyetli bulunduğunu görürüz. Çünkü gerek sukut-i haziremizin, gerek sükuti hazırlayan ve devamına sebep olan haâdisâtın mahiyeti hakkında fikirlerin en güzelini edinmiş oluruz.

          Mâdem ki milletler ikbâlede, izmihlâde muttasıl-ı tekâmül ederek vasıl olurlar; bir milletin tekâmülü onun saâdetine mucib olduğu gibi felâketine de intâç edebilir. İşte bu memleketin İslâmdan uzaklaşmasını icab eden tekâmülü kendisi için meşûm olmuştur. Bu, gâyri gabil inkâr bir hâkikât olduktan başka edinmiş olduğumuz yeni ........... bıraktığımız eski kifâye nispetle pek aşağı bulunduğunu isbât edecek en katî bir delildir. Vakıa bu aşağılığı yeni kafanın icâbı kadar tekâmüle müsait zaman bulamadığına, yâni kâfi derecede İslâmdan uzaklaşamadığına âtıf eden fikirler yoktu..........

Lâkin, şâyet kabül ettiğimiz mübadive telkiyât terk ettiklerimize faik olsaydı bu iddia kâbl-i müdâfaa olunabilirdi; aksi takdirde bu kabiliyeden mahrumdur.

İmâdı bırakmakta olduğumuz ahlak ve ictimâiyyât-ı İslâmiye kabulüne çalıştığımız ahlak ve ictimâiyyâta her vech ile gayrgabil îtiraz ve nâmütenahi bir surette fâik bulunduğu için garblılaşmak taraftarlarının ileri süğrdükleri dâva kıymetten âlidir. Binaenaleyh tekâmülâtımızın hakkında mucib saatte olması için hâtiat-ı hâzıramızdan kurtulmamız, yani bundan böyle hakâik-i İslamiyeyi ve sıhhamızın yettiği kadar sarılmaklığımız icab ediyor. Zirâ o hakikatların fevkine çıkanı şöyle dursun, yerini tutabileni bile muvcut ve ......... değildir.

          Milletlerin, tekâmülünde en mühim amel mütefekkirleri, münevver tabakaları, bir de efkâr-ı umumiyeyi sevk ve idare edenleri olduğu için cemaatı hayra ve hakîkata mevsûl bir târık üzerinde tekâmül ettirmek vazifesi kendilerine tereddüb etmek tabiidir. Ohalde hakâik-i İslâmiyeyi kıymetten düşürecek ve onu dedirecek yerde bilâkis halka iyice öğretmek vazifesi âlimlerimize, mütefekkirlerimize, münevver tabakalarımıza, efkâr-ı umumiyemizi sevk ve idâre edenlerimize düşüyor.

          Bunların en birinci vazifesi de bütün irfan ve zekalarını İslama ait akaidin, ahlakın, ictimâiyyâtın mahiyet-i hakikisini en müdellel , en vazıh, bir surette tesisine hasr etmekten ibarettir ki bu da şu sayede kollarımızı ilme yakışır bir ........      ...........  va akl ve hikmet dairesinde olmak üzere izah ve mukayese ederek haklarında hükümler vermek ve ferde İslamı mebdelerinden neşet eden ahlaki, ictimai, siyasi vazaifinin neden ibaret bulunduğunu öğretmekle olur.

          Şimdi bizim siyasi olduğu kadar ictimai hukuk ve vazifemizin neden ibaret olduğunu bilmemiz için herşeyden evvel şuna vukufumuz icab eder ki: cemiyet-i islamiye inlar arasındaki hürriyet, adalet, taaddüd-ü mübade-i hakikiyesi üzerine istinat eder; binaenaleyh ferdin bütün faaliyet-i içtimaiye ve siyasiyesi bu hürriyet, bu adalet, bu taddüdden doğan ve ahlaki, ruhani, ictimai,siyasi bütün tekemmülü ihtiva eden bir gayeye mümkün olduğu kadar yaklaşmak suretinde telhis edilebilir. Şunu da anlamış olmak iktiza eder ki: ferde bulunduğu idare-i siyasiyeyi kabul ettiren kendi idare-i ictimaiyesidir.

          Aynı eserinde başka bir yerinde böyle yazıyor:

          “ol yemin muhit-i adaletinde iyiler ve kötüler mükafat ve mücazat göreceklerdir: Sen iyi beşer ! İster arzın korkunç uçurumları kara göklerinde gözlere görünmez bir zerre kadar küçül! İster göklere kadar  boy atmış bir dev kadar büyü! Yüksel! ((adil-i azim)) n şua-ı nazırı altından hiçbir vesile ile kaçıp kurtulamazsın!))

          Mamafiye ne kadar gariptir ki eflatuna kadar bekay-ı ruh, felsefe nazarında(hayat-ı tabii)  nın bir nabeadı, bir istidalesi gibi telakki edilirdi; ruh için fevkal tabia beka, beka-yı manevi(Aristot) dan beri başlıyor.

          Kadim iskenderiye mektebi (les alexandrins), Aristot'u bekayı ravha muarız ve muattarz felsefe meyanında saymış isede İbni Rüşt mektebi (Les averroistes) iskenderiyenin şu zehabını ...... ederek hakim-i müşarun ileyhi bilakis bekayı ruha kail esadın hükemanın saf olana geçirmiştir.

          Bundan sonra diyanet-i mesihiyenin zuhuruyla mesele, ikinci devresine girmiştir. Ve bir kadiyet-i itikadiye safhasına bürünüyor; esfar-ı mevsuye, havat-ı uhreviye ile hemen hiçbir alaka-i hakikiye perverde etmemiştir.

          Lakin garaibdendir ki (bekayı bağdelmevt) ile mühim ve esasi alakaşar besleyen din-i kerimi mesihiyenin şekli hazırı, ikab-ı madiye kail olduğu halde husus-i  niamiyeye muğterif değildir.

          Bereket versin ki nusus-i furkaniye, edyan-ı nazikenin saht-i tarihiyesini bu mantısızlıktan kurtarmış yani naimede, cehimede kail olmuştur.

          Şu içinde bulunduğumuz üçüncü devrede ise mesele, kadreli, tehlikeli bir zemindedir. Felsefe meselesinin nezaketini takdir etmiş ve daha büyük bir basiret ve ihtiyat ile davranarak münakaşayı ancak imkan ile adem-i imkan arasında idare etmeye başlamıştır ki ilmin ciddiyetine yakışanda bahsin ancak şukadarıdır.

          Felsefeyi ilhadiyeye gelince ulum ve funun terakki ettikçe bekayı ruh aleyhinde yeniden yeniye deliller keşfettiğini iddia ediyorsa da yakında bulduğunu iddia edip durduğu deliller pek yakından tahlil edildiği halde, Latin şairi (tabiat-el eşya) Nazmi Lukras'ın ikame ettiği menfi bürhannlara zerre kadar fazla bişey ikame edememiş olduğunu herhal tezahhür eder.

Demek istiyorum ki felsefe-i ilhadiye, elhalet-i hazze böyle en esaslı delillerini, Epikür ile (Lokras)'ın takrirlerine medyundur.

          Lokras felsefe-i munifesi ruh hakkında şöle takrir ediyor:

Evvela___      Ruh, bedenle birlikte doğuyor. Ve bedenle birlikte yaşayıp büyüyor. Ennihayette bedenle birlikte nabud olup gidiyor.

Saniyen___    Ruhun amali, nasıl(neşvi uzvi)'nin devr-i şibabında şibab ile birlikte ediyorsa öylece (neşvi uzuvi)'nin inhitatı derecelerine göre iful etmeye başlıyor.

Selasen___    Emraz-ı madiyeden muhakeme-i akliye dahi müteessir olur.

Rabian___     Emraz-ı akliye, sırf maddi ve tabii olan dıbabetin tedabiri ile tedavi olunabiliyor ve hatta tesfiye de edilebiliyor. Şimdi uzvide bu kadar esasi ve samimi alakalarla merbut olan ruh, uzviden infisah ve inhilalinden sonra nasıl ve gaye-i mevcudiyet edebilir?..

          Devr-i hazırada (bekayı ruh)'u tervic eyleyen felsefi cereyanın başlıcaları (Kant) ile (Leibniz)'in iki meşhur nazariyeleri arasında dairdir. (Kant)'a göre alem beşeriyetten hayalinde hadis birtakım intibaatının mecmuasıdır ki kanunlar, eşyanın haddızatındaki hakayıka müntabık değildir. Binaenaleyh mevt-i beşer ile birlikte şu hayal dahi nabedid olur gider. Fakat ruh, hakayıköın hüviyet-i esasyesinde ve gaye-i mevcudiyet eyler.

          Leibniz ise esasen hayattiyatın mevtine kail değildir ki bekayı ruha münkir olabilsin; şu feylosofa göre mevt fena-i mudallak değil, bilakis (1) (mevtad) daki ruhun tarz-ı diğerde ve başka birtakım şerait-i hayati ve hayalidir.

          Lakin bekayı ruh meselesinde şu lehdarane cereyanlar içinde yürüyen felsefenin şimdiki mekteplerinde yepyeni diğer bir ihtilaf da uyanmıştır ki bugünki gün ................ celb-i dikkat bir münakaşa-i mühimme manzuresindedir.

          Bağzı filozoflar ruhu, dünya hayatının kafe-i hatıratıyla birlikte olarak şahsen baki göstermeye çalışıyorlar ki felsefe-i garbiyenin birkaç medreseleri (bekayı bağdelmevt)'in bu ......... (tenasıh) olarak telakki ediyorlar.

Diğer birkaç filozoflar ise; beka, şahsi değil, ferdidir demek istiyorlar. Felsefede ferdiyyet ile (L. individualite) şahsiyet (La personalite) kelimeleri arasındaki fark, daha vuzuh ve serahat kesbettikçe şu münakaşa dahi hal-i kad'iye doğru daha ilerleyecektir.

          Asr-ı hazırın bağzı hükemasına göre (şahsiyet)'in kökü; (ferdiyyet)'te ise de ferdiyyet, babında ihtiras ve inayettir. ............... ettiki ferdiyyetten daima tebaiyyede, tecerrüde meyyal ve mütehassır olması da bundandır. Binaenaleyh ruhun, mevtin taarruzundan taarruzundan musun-u cevheri, levs-i behimiyet ile maassus ferdiyeti değil; hakikate(du Vrai), hüsne(de Bean), hayra(de Bien) muhip ve mütehassır olan şahsiyettir. Ruhun olmayan işte şu cevheri kudsiyesidir ki bedenden kat-ı alaka eder etmez; (şemsel ulul vel ervah)'ın şuan-i zerredar inzari altında surur-u ebediye kavuşur kalır.

          Şer'i mudahharın beyan-ı beymanında hayret arvardir ki sadette dahi daha ilmi, daha sebuti olmakla beraber şu felsefi nazariyat ve müdalaatın cümlesinden daha yüksektir. Vahyi aziz, sadette işi tenasuha vardıracak kadar (ferdiyet)'e kail olmadığı gibi tamamiyle tecrite ve edlak-ı kaliye kail olmaya mecbur olacak kadar şahsiyete de dönmemiş ve müddetten sonra baki kalan hüviyet-i ruhiyeyi bu iki hattı faslı müşterekinde tutarak maddi ve manevi seva ve ikab ve ad ve inzar eylemiştir.

          Tenasıh, şer'i mutahhirin (hazret'el hikmet)'inde cay kabul bulamaz; felsefe mekteblerinden tenasuhi, en güzel takdim eden mekteb-i kadim, İskenderiye Mektebi'dir. Şu mektebin muktedir filozoflarından Plotin böyle bekayı ruhu, takriri ederken derekelerden kurtaramamış ve ruhun mukadderatı hakkında ilmi hiçbir istikamet çizememiştir. Ulum-i umumiyenin ahengi ise buna katiyyen kail olamaz.

          ............ asr-ı hazırın beka-yı ruha kail olmayan müşahir-i ulemasında biri (........) ruhun bekasına kail değilim: fakat iptal eden (beka-yı metruki)sinde “münker değilim” demiştir.

          Diğer biri ise hiç değilse hayatta olsun ençok derecata doğru istikamet göstemiş ve “hayat-ı ferda insaniyet-i müstakbelenin zafer-i umumiyesinde, tevlid eyleyeceği  cezamın müessisatı azimesindedir” diye bir kehanet-i felsefiyede bulunmuştur.

          İşte görülüyor: edyan ve ulum, istikbali; terakkate doğru değil; ençok dercade nazır bir istikamete çiziyor.

          Şer'i mudahir dahi şu hikmet-i mühimmeyye göre tebşir-i beka buyurmuştur. Vahyi aziz, bekayı ruhun atak-ı ebediyetinde asla irtica ve dereke göstermiyor. Bilakis terbiye ve tasfiyeden başlayarak daima müdarece, muarace, ve (meşahet) ile meleği alaya doğru eylediği ervahı, ........... takip olunsa kavuşulması kabil olmayan kemal-i mutlakın gayet ilgayasına nazır bir (............)'ın ........... esir ........... şerk ve sal bir hayat-ı naimide aram ettiriyor. Ki ..........(ideal) ne nekadar yoğun bir teşriğ-i hekim ve alidir.

          İslamiyetten bekayı bağdelmevt için ve ad ve tebşir eylediği ilm-i aliyeye ait tefsilatın arzusunda bulunanlar Hazret-i Mevlananın şu “Kıffet[elmani hüvellah] seyç din” “................................” beyti kerimi ile müpeccel, şeyhül hükema-i vek arfin Şeyhel Kebir Muhiddin Arabinin futuhat-ı mekkiyye ve mediniyyesi sair asar-ı celilesine müracaat edebilir.

          Aklı selim sahibi bir adam Formason olabilir mi?

          Bilaterddüt hayır diyeceğiz.

          Vakıa formasonluk bütün insaniyeti ıslah ve tenvir ettiğini ve edeceğini muhteşem nutuklarlla, hayretençüş ........... ilan ediyor. Fakat bunların mahiyet-i hakikisi neden ibarettir. İşte biz bunu tetkik ederek, hakikati meydana çıkarmağa gayret ederek yukarıda verdiğimiz cevabın muhak ve sevab olduğunu beyan edeceğiz.

          Masınlara ait gazeteler ve kitaplarla vesiklarda tesatüf  olunan ihtişam-ı lisan .......... bir derecede ........... . Mesela farmasonlar: “Farmasonluk mukaddestir: bütün insaniyetin memba-ı nurudur, dünyanın güneşidir.” ve ona hitaben “Ey mukaddes farmasonluk, cümlemiz adil, insaniyetperver ve rahimiz. Mükemmel bir farmason birinci bir insandır.” diyorlar. Masonların ziyafetlerinde tekrar olunan kelimat, “Farmasonların fazilet ve nur ile en birinci insanlardan olduklarını” tekrar edup duruyor.

          Onlarca, formasonların haricinde yaşayan insaniyat karanlıklara batmıştır; farmasonluk bütün maarif-i insaniyeyi cemeder; bütün hikmeti, bütün kemali, bütün fazileti, bütün felsefeyi farmasonluğun mabetleri telkin ediyor.

          Bunların hepsi güzel. Fakat birkere farmasonların beyanatını gözden geçirelim. Masonluğun makar-i faaliyetine, localarına girelim, ihvanı iş başında görelim, hiçbir ibadete bir dine merbud olmayan; garip, karışık bir hükümet-i ruhaniyenin esval-ı teşrifatiyesine merbud olan; adi insanların anlayamayacağı bir lisan ile konuşan; esrar-ı alud hurufat kullanan bu zevadı müşahade edelim. Herhalde hiç olmazsa bir manzurenin hayretamiz olduğunu beyan etmekten mani-i nefs edemez. Hiçkimseye cerh etmey arzu etmemekliğimize rağmen bütün bu şeylerin, bir maksat-ı hafiyi setr etmek kastıyla yapılmamışsa, ciddi bir ademi alakadar edecek bir mahiyette olmadığını söylemekten vazgeçemiyeceğiz.

Siyasette olduğu gibi farmasonlukta da ihtilalci olan “.............” bütün bu tezahüratı “meshure, abes, hurafe” kelimatıyla tavsif etmişti.

          Biz ise hakaik-i akl-i selim erbabına arz etmekle iktifa edeceğiz.

          Akl-i selim hükmünü versin.

          Herkes biliyor ki müdeattit mason ayinleri vardır. Mısırlı(............), iskoçyalı, fransalı(........) ve daha başkaları bunlardan herbirinin üç derece-i esasiyesi vardır: .......................... Farmason olmayanlar (adi) tesmiye olur. Bundan mada her ayinin derecat-ı aliyesiyle esrarı vardır.

          Belçikada ve Fransada iskoçyalı ayin ile .............. otuzüç derecesi vardır, bunların arasında:

İSLAMLAŞMAK

Said Halim Paşa, Sebil’ül-reşat, cilt: 15, sayı: 380, sayfa: 288, 1334/1916

            Deminden beri İslam’ın itikatıyadı, ahlakiyatı, içtimaiyatı, siyasiyatından ibaret olduğunu izah ettik. Şimdi de bunların akvam-ı islamiye tarafından nasıl tefsir olunup ne yolda tatbik edildiğini; binaenaleyh İslam’ın asıl olan haliyle bugün ki hali mukayese ederek kıymet-i hakikiyesinin ne olduğunu görmek icab ediyor. İslam’ın zuhuru esnasında eski dünya bir inhidat-ı külli içinde idi. Onun için, Müslümanlığı kabul edenlerin öyle birtakım yanlış telakkileri vardı ki bunlar asırlardan beri mevcudiyetlerine hâkim olduğu cihetle ruhlarında pek kuvvetli bir surette kökleşmişti.

            Bu akvamın nazarında din (…) intikama haris, hevesatına mahkûm bir (…) kahır ve azabında kurtulmak için okunan basmakalıp birtakım evrat ile ifası muğdet (…)  merasimin heyet-i mecmuasından başka bir şey değildi.

            Ahlak hakkındaki telakkileri de din hakkındaki telakkilerinden pek tabii olarak çıkacak neticenin aynı idi.

            İçtimaiyata ait olan telakkilerine gelince, bu da cemiyet-i beşeriyeyi ancak zulüm edenlerle o zumlu çekenlerden; bir de cetteler, ağalar, köleler suretinde ayrılmış mahlûklardan müteşekkil görmekten başka türlüsüne müsait değildi.

            İçtimai telakkilerinden tefrik eden siyasi telakkileri ise   (…) ve pek nakıs idi.

            İslam’ı kabul eden akvamın binleri bu yeni dine girdikten sonra garip bir herc ve merc içinde kaldı. Çünkü hakaid ve telakkiyat-ı islamiye ile kabul el İslam olan evham ve hurufat, kezalik İslam’ın hür (…) ve müsamahakarlığıyla taban tabana zıt olan istibdat ve tahzib hep bir araya gelmişti. Kafalar İslam’ın o evamir ve talimiyle İslam’dan ol (…) ala hakim bulunan birtakım (…), dalaletlerin adeda halidesi şeklinde idi. Ve bu öyle bir sürü telakkiyat ve ihtisasat-ı medzadenin mahsulü idi ki bir kısım yeni, diğerleri ise dinden doğup bir (…) ikincilerine hakim olmakla beraber bilmukabele onların tesiri altında bulunmaktan hali kalamıyordu.

İşte (…) bütün islamiyenin halet-i akliyeleri bu merkezde idi.

Vakıa imanları pek kavi ve samimi idi; lakin insan bir iki gün zarfında mazisiyle bir daha iade-i münasebet edemeyecek surette kat’ı rabıta edemeyeceğinden, bunların ahlakı ve içtimai Müslümanlıkları bilmecburiye pek nakıs idi.

Mamafih, ne derecede gayri mükemmel olursa olsun, Müslümanlıkları kendilerinin güzel bir (…) islamiye getirecek derecede terakki ve tekâmül etmelerine müsaade bulunmak üzere o zamana kadar tanıdıkların hayatın pek farkında bir hayata mazhariyetlerini temine kâfi geldi.

Ancak, halin bu merkezde olmasına (…) islamın tesiriyle bu akvam arasında terki eden hürriyet ve müsamahakarlık ruhunun zamana göre pek yüksek bulunmasına rağmen din namına söz söylemek, dini talim ve tefsir etmek ihtiyacı, aradan çok geçmeksizin bir nuh (ruhaniyelik) ve cüda getirdi ki (…) mevcudiyeti talim etmekte olduğu dinin değil, ancak o dini tatbik edenlerin tarz-ı tefekkürleri sayesinde idi.

Mamafih talim etmekte olduğu dinin ruhuna muhalif olup (…) mahiyetten doğan bu ruhaniyetlikte o kadar müsamahakarlık, o derecelerde hürriyetperverlik var idi ki edyan-ı sairedeki ruhani heyetlerin taassubi ile, tarafgirlikle, fikir inhisarıyla pek garip bir tezat teşkil ediyordu.

Ancak revc ve hakaiki islamın icabı kadar nüfuz edemediği ahlakı yecud dini mahiyetteki mahsusatın kafasında taasub ve tahakkum fikrini tayinde (…) az çok bir tarafgirlik bulunmak mümkün olmadığından ruh ve esasat İslam ile kâfidir cedde mücehhez olmayan bu (ruhaniyelik)te murur-u zaman ile hürriyetperverliğini, müsamahakârlığını kaybetti. Edyan-ı sairedeki ruhani heyetlerin (…) teması ile gittikçe azalan tesiri altında kalmaya, gittikçe bozulmaya, gittikçe onlara benzemeye başladı; nihayet onlar gibi buda akvam-ı islamiyenin vicdanları üzerinde (…) nüfus etmek, kendilerini tamamıyla tahakküm altında   bulundurmak, elhasılı vicdan-ı islamiyeyi teşkil etmeye sırf kendisine has bir hak gibi telakki etmek tarikini tuttu.

Onlar gibi bu da tefavuk-u mutlakını temin ve tahkim için kendine has bir (…) vücuda getirdi ki, edyan-ı sairenin bizim dinimizden çok farklı olmasına rağmen, birçok noktalarda, onlardaki (…..) hatırlatmaktan geri kalmadı.

Yalnız şunu da ilave etmek icab eder ki (…) hükümet dinin hadimleri ve hamileri olmak haysiyetiyle İslami bir ruhaniyet, İslami bir (…) vücuda gelmesine pek musir bir surette medar oldular.

İşte bu ruhaniyetliğin tesiriyledir ki vicdanlar hakaik-i islamiyeden layekta uzaklaşıp bir taraftan kendi mazilerinin, diğer taraftan edyan-ı sairenin dalaletleri içinde puyan oldular. Kabul-i İslam edenler dinin kendilerine temin eylediği feyizlerin, saadetlerin kısm-ı azamını artık kayıp ettiler.

Artık ferd-i kaviye-i akliye ve mağnuyesini serbestçe imal ve tatbik edemeyerek hürriyetini elden kaçırdı; gitgide cehil ve istibdad uçurumlarına yuvarlanarak (…) koşmakta olan zamanın arkasında kaldı. Ve asırlar geçtikçe daha uzaklara düştü.

Müslümanların ruhuna tapan tabana zıt olan kavmiyet, dini, üzerine mudi bir seçiye teması aramak suretiyle tabiatından çıkararak, ifsat ederek İslam (…..) izmihale uğradı.

Ahlak-ı islamiye Müslüman akvamın her birine has olan seciyeye göre değişti durdu; hâlbuki o ahlakın (…) bütün bu komiteleri merkez-i gayri hakikatte birleştirmekten başka bir şey değildi.

Ahlak-ı islamiye üzerine istinat eden ictimaiyat-i islamiye dahi onun kadar bozularak öyle bir şekil aldı ki;  Müslüman akvamın her biri, nakıs bir surette anlamış oldukları esasat-ı  islamiyenin birbirine karışmasından, mevzuu yahut mali adetin zaman zaman  tesirini göstermesinden mütevellit ali bir halde ictimaiyeye sahip kesildi.

Artık Müslümanların ahlak ve ictimaiyatı İslami olmaktan ziyade iradi, hendi, terki, yahut garbi oldu ve vahdet-i islamiye mebde-i islamiyenin (………….) işrak ile az çok görülmüş bir tema üzüldü.

İlmi, yahut ahlaki her hakikat malileşmek için mutlak kendisinin şahsiyetten, bir tarafa temayülden müberra olan  cihanşümül mahiyetini kaybetmeye mahkum olduğu gibi ahlak-ıu islamiyede bu akıbete uğradı; Müslümanlığı kabul eden akvamın tüzüğü (atvique) dalaletleri, ırzı hezafetleri arasında mahiyet-i necibesini kayıp etti gitti.

İşte Müslüman akvamın tekâmül-i İslamileri olan mazilrinin netice-i tesiri olarak bu suretle tevkife uğradı da zaman geçtikçe daha mükemmel İslamlaşacaklarına bilakis la inkıta-ı islamdan uzaklaştılar.

İslamiyenin niçin bu kadar süratle fesada uğradığını ve nihayet bütün Müslüman akvamın sefaletin bu derecesinde bulunduran bir inhidad (…) nasıl olup da inkılâp eylediğini izah için yukarıdan beri serd edilen sözler kâfidir.

Artık akvam-ı islamiyenin ne suretle Müslümanlıktan çıktıklarını, bugün içinde bulundukları hal-i inhidada nasıl kendilerini kaptırdıklarını tafsile eserin (…) müsait değildir. Zaten bu vazife âlem-i islamın müracelerine aittir. Filhakika akvam-ı islamiyeden her birinin nasıl olupta kendi eliyle kendi izmihlaline sebebiyet verdiğini birebir tefsil bildirmek tarihe düşer bir iştir. Binaenaleyh biz mevzuumuz için ikaz etmiş olduğumuz mikyas dâhilinde olmak üzere yalnız Türklerin nasıl Müslümanlıktan uzaklaştıklarını tetkike çalışmakla iktifa edeceğiz.

Osmanlı Türkleri madi, mavi birçok fazail ile bir kum olmakla beraber kablelislam olan medeniyetleri pek az müterakki etti. Onun için islam’ı kabul ettikleri zaman, bu yeni dinin mebdelerini tatbik hususunda, İslam’dan evvel medeniyetleri daha ziyade ileride bulunan, Binaenaleyh o medeniyetin tesir-i (…) altında kalmaktan kurtulamayan diğer akvamın kafesinden ziyade muvaffakiyet gösterdiler.

Şimdi Müslümanlığı kabul eden akvam arasında İslam’ın mebdelerini en iyi anlayıp en güzel bir surette tatbik eden Türkler oldu. Ve bu muvaffakiyet kendilerinin muazzam bir saltanat ve (…) getirip maksat-ı İslam’a diğer (…) hepsinden ziyade hizmet etmelerini teshil etti.

Türkler hükümetlerini hükumat-ı münkarda enkazıyla kurdular ve Şarki Roma İmparatorluğu’nun merkez hükümetini kendilerine payitaht ithaz ettiler. Lakin kendi kılmar ve hükümetleri (…) bulundukları için hem son derece gayri mütecanis olan bu yeni muhidin, hem de İran ve Arap iklimlerinin tesiri altında kaldılar. Binaenaleyh bunlarda hiç farkına varmaksızın uzaklaşmaya başlayarak nihayet öbürleri gibi inhidada düştüler. Yalnız istikalarını muhafaza edebilmek hususunda ötekilerden ayrıldılar.

Vakıa Avrupa ile temaslarında evvelce düşmüş oldukları uyuşukluktan silkinip uyanmak istediler, ancak azamet-i mazilerini ve vücuda getiren kuvvetin İslam olduğunu unutarak o mazinin garbiden geleceğini zannettiler.

Selameti önce bulmuş oldukları tarafta, yani İslam’ın ahlakında, ictimaiyetinde, siyasiyatında arayacakları yerde garbınkilerde bulacaklarına zehap oldular.

Bir taraftan Avrupalı akvamın şevketi ve refahı, diğer taraftan arada tesis eden ihtilatın günden güne terkisi sebebiyle gerek hükümeti gerek efkâr-ı milleti sevk ve idare edenlerimiz şuna kani oldular ki: sukut-u hazırdan (…) ve bu suretle memleketi izmihlal-i muhakkaktan kurtarmak için tevessül edilecek yegane çare akvam-ı garbiyeyi taklit etmekten, tabir-i diğerle onların bütün mebdelerini, bütün telakkilerini kabul ederek kendimizinkilerini unutmaktan ibarettir.

Hâlbuki bizim bütün meselemiz sırf İslami mebdelerimizle İslami telakkilerimizden doğmuş olduğundan bunların yerine mübati ve telakkiyat-ı garbiye üzerine kurulmuş yeni birtakım müesseseler ikame edebilmek için eskilerinin hal-i inhidada düşmüş bulunmasından istifade ettiler.

Demek oluyor ki bu müesseselerin ıslahı yahut tadili cihetine gidilmedi de yeniden ve cüda getirilmiş, icat edilmesi tercih olundu.

İşte bu suretledir ki şeriat kurslarıyla medreseleri, yani ikisi de birçok asırlar yaşamış ve Saltanat-ı Osmaniyenin azamet ve şevketini temin etmiş olan muhakem-i adaletle müessesat-ı âlim ve marifet-i ıslah çarelerini arayacak yerde bu zavallıları bulundukları vaziyet-i elime içinde bırakıyordular.

Ancak, kendisini idare edenlerden daha akıllı, daha kadirşinas olan halkın merbut bulunduğu bu müesseseleri sırf o rabıtadan çekindikleri için büsbütün kaldıramadılar da onların yani başına yepyeni tarzda mahkemeler, mektepler ikame ettiler ki Fransız mahkemeleri ile Fransız mektepleri, basmakalıp alınmış olmasından dolayı muhit ile (…) münasebeti yoktu, memleketimize bizzat Fransa kadar yabancıydı.

Son asır zarfında bu kabilden olarak vücuda getirilmek istenilen bütün yenilikleri burada saymak lüzumsuz bir külfettir. Yalnız şu kadar söyleyelim ki: bunların hepsinin üzerinde bizim telakkiyatımıza, bizim mebdelerimize karşı derin bir husumet ruhunun bütün tezahüratı intiba etmiş bulunuyordu.

İşte tecdid ve sofi ve yerilen bu yenilikler asırlardan beri tesis etmiş akaidi, efkârı, telkiyadı, (…), hissiyatı, ahlakı harap etmekten; sözün kısası, memleketi her gün bir suretle asar-ı meş’umesini görmekte olduğumuz tam bir fevza-yı muğniyeye doğru sevr ve ve kelamından başka bir şey değildi.

Garbi medeniyetinin tesiriyle hâsıla gelip zamanımızda (Osmanlı … = intibah-ı Osmani) unvanıyla tavsif edilmekte olan bu ikinci (İslamdan uzaklaşmak) hakikatten öyle nevi şahsına münhasır bir devre-i ihtilalettir ki bazlat memleket, kendisini idare etmekte olanların efradadına, o ham ve hayalete müstenit tasvir eden karşı muttasıl harp ederek onları iğtidale, hükümet ve basirete davet etmektedir!

Vakıa hiç nazari görülmeyen bu gayri tabiilik, hangi muhitte olursa olsun, her devre-i ihtilalin behemehal tevlit edeceği (…) şimdiye kadar tehire mevfuk olmuşsa da buna ilelebet mani edemeyecektir.

Çare yok, bir gün gelecektir ki hakaik-i islamiye Müslümanlığa karşı gelen dalaletlere bir defa daha galebe çalacak da, hükümdarı yeryüzünde Müslümanların halifesi bulunan, bu memleket akvam-ı islamiyenin başına geçecek, onları semt-i saadete doğru sevk edecektir.

Türklerin islamdan uzaklaşmalarına yalnız medeniyet-i arabiyenin tesiri mağnuyesini sebep telakki etmek büyük bir hatadır.çünkü hıristiyan hükümetleri bize karşı besledikleri derin ve payidar kinin de o nispette tesiri olmuştur.

O devredeki rical-i hükümetimiz sandılar ki: memlekete müessesat-ı garbiye taklitleri yeni ve beraberinde Avrupalıların telakkilerini, mebdelerini getirivermekle Avrupa hükümetlerinin mihteblerini celb edecekler de bu suretle eski husumetlerini tahfife, (…) tadile muvaffak olacaklar.

İşte bu zan üzerine memleketi islamdan uzaklaştırmak mecburiyetini kad’iyesinde bulunduklarına kani oldular.

Şu saatte nasıl olmuşta Türkiye kendisini mazi-i islamiyesine bağlayan rabıtalarından kısm-ı azamını kırmış; nasıl olmuşta gaye-i saadetine her zamankinden ziyade uzakta kalmış bulunuyor, bunu halaseden söyledik.

Görülüyor ki biz birince defasında akvam-ı şarkiyenin tesiriyle islamdan uzaklaşmış idik; ikinci defada ise akvam-ı arabiyenin tesiriyle uzaklaşmış olduk.

Ancak bu sonrakine vaktiyle bir hatime çekilmeyecek olursa bizim için pek muhallik olacak. Zira bu defaki tabaatımız hakaik-i islamın inkarı ve yerlerine öyle birtakım nazariyelerin, farziyelerin ikamesiyle oluyor ki bunlar camaat-i garbiyenin tekamülüne tabiatıyla doğarlar, değişiyorlar, oluyorlar; binaenaleyh mevcudiyetleri takip ettikleri tekamülün seyri gibi anidir.

Evvelce bu memleketi istemeyerek, bilmeyerek, hatta gücü yettiği kadar İslamlaşmaya çalışarak islamdan uzaklaşıyor. Bugün ise bilerek, kemal-i tehalükle isteyerek, hertürlü vasıtaya müracaat ederek islamdan uzaklaşıyor.

Evvelce bizler sukut-i milletimizi hakaik-i islamiyeyi daha iyi anlayıp daha iyi tatbik edemediğimize, yani şahsi kabiliyetsizliğimize atıf ediyorduk. Bugün ise onu kendi kusurlarımıza, ihmallerimize değil, dinimizi bizi bağlamakta olduğu mebdelerin, esasların noksanına atıf ediyoruz.

Şu teşrih etmiş olduğumuz gaye-islam, kavmiyet-i mebdeinin fikirleri teshir ettiği asr-ı hazırda elbette birçok muarızlara tasattuk etmekten geri kalmayacaktır. Zaten hayli zamandan beridir ki Müslümanların birçoğu İslami kavmiyetin an büyük düşmanı, kavmiyeti ise saadet-i beşeriyenin en muazzam mebdei telakki ederek dinlerine hücum ediyorlar.

Ancak, bugünkü İslam âleminde mevcut yeni kanaatlerin kısm-ı azamı gibi kavmiyete ait olan bu kanaate kusurlu bir tetkik, hatalı bir muhakeme mahsulüdür.

Fikri kavmiyete ait olan hata asrımızın en müddeni akvamı tarafından pek saki, pek inhisarperver, pek müteassıp, pek hodgam bir kuvvetin takip ettiğini telailiyle görmekten ileri gelir. Evet bu müşahede sadhi fikirleri şu neticeye istihraca sevk ediyor ki:

Akvamın mesut ve müreffeh olmaları için hodgamlıklarını, kasb ve tahkime olan fıtri temellerini tekamül ettirmek, lakin, cemiyet namına tekamül ettirmak, yoksa cemiyetin bir cezi olan ferdede bilakis bu hissiyatı ezmek icap eder.

Demek ki aynı kavmiyete mensup efrat arasındaki münasebet nokta-i nazarından cinayen ad edilecek bir hareket-i muhtelif kavmiyetler arasındaki münasebet mevzu bahis olunca fazilet telakki edilecek!

Tabii, böyle bir mebdedeki ahlak ve mantık hiçbir zaman müslümanca düşünen bir kafayı memnun edemez.

Medeniyet-i hazıranın bütün ruhani, bütün mahiyetini anlamak için şu cihan harbini ika eden esbabı hatırlamak, asrımızdaki medeni akvamın birbirlerini mahv için kullandıkları vasaid-i tahribi göz önüne getirmek, gösterdikleri, o şimdiye kadar işitilmemiş, vahşeti, şiddeti düşünmek kâfidir.

Dört seneden beri içinde bulunduğumuz bu korkunç sahne-i temaşa bize pek nadir bulunur bir talâkat ile anlatıyor ki: milli hodgamlık mebdeine istinat edilmekle mübahi bulunan medeniyet-i hazıra en müthiş bir vahşetin en yeni ve en muzır şeklinden başka bir şey değildir. O talâkat bize bildiriyor ki: bu medeniyet-i fevkalade tekâmül etmiş bir sanatın mahsulü binaziridir; bu sanat insanlara şimdiye kadar bilinmeyen bir mükemmeliyetin bütün vasaitini ihzar etmiştir ki o sayede en iptidai hislerini teskine, en muzır temayüllerini tedmide muvaffak olduktan başka hissiyat ve temayyüladı ma fevkaltasvir bir dereceye vardırıyorlar.

Yirmnci asrın en medeni memleketlerinde şu dert-i cehennemi sene içinde geçen vakıa bize şüpheye meyil kılmayacak surette gösteriyor ki: kendisini temsil eden milletlere medeniyet-i hazıranın temin ettiği saadet funun ve sanayice madvanlerında bulunan akvamın feleketinden başka bir şeye istinat etmemektedir. Binaenaleyh bu saadet ancak şeklini, şemailini değiştirmiş bir felakettir ki kendini mahfil-i mesudiyetlerine kendilerini inandırmak için insanlara ne gibi şeyle ihzar etmişse hepsini yakmak, yıkmak harap etmek suretiyle yüzündeki nikabı atarak olduğu gibi görünmüştür. Demek, evvelce onları sefahatler, israflar içinde ifsat etmişti. Şimdi de ahlaktan, sefaletten aldırıyor.

Lakin garbiden gelen bu kavmiyet cereyanının içimizdeki taraftarları o derece ima-i basirete tutulmuşlar ki: onlarda bu kadar beliğ vakıalar, bu kadar kati hakikatler varken yine bu medeniyeti en yüksek bir gaye-i insani olmak üze kabul edilecek mertebelerde yükselmemeye çalışıyorlar! Bunlar her şeye rağmen şuna iknaa muvaffak oluyorlar ki: medeniyet-i insaniyeye medeniyet-i hazıranın medar-ı temayüzü olan tabiattan, ruhtan, maksattan başka ruh ve meşrepte bir medeniyeti ebediyen göremeyecektir.

Güya bu medeniyetten evvel başka medeniyetler gelmemiş, güya bundan sonra başka medeniyetler de gelmeyecek yahut şimdiki ile evvelkiler arasında bu kadar büyük farklar olduğu halde sonradan geleceklerle bunun arasında hiç fark bulunmayacak.

Bize gelince, onların bu husustaki kanaatlerine iştirak etmek şöyle dursun, bize bu cihan harbinde bilakis garbide bugünki manasıyla mevcut milliyet cereyanının son ihtilaçlarını görmektedir.

Biz öyle zannediyoruz ki: bundan daha almişümül mahiyette hakikatlerle daha insani sınıftan birtakım hissiyat hem ark-ı nazariyesini ait hurafeleri, hem milliyet hodgamlığını devirerek yerlerine kendisi kaim olacak; medeni akvamın bugünki taassupları daha fazla bir müsamaha, hodgamlıkları daha ziyade bir ulvi cenap, mütekabil kinleri, müşterek rekabetleri de daha çok bir muhabbet ve taassup ile tatfif edecektir.

Kezalik medeniyet-i hazıra tarafından ika edilen behiran müddehişin hadime erdği gün gerek fertlerin, gerek milletlerin ruhunda, fikrinde kökleşen dalaletlerin bütün daire-i hisarı tetkik edilecekte felaketin izalesi için çareler aranılacak,; efkar ve hissiyatın daha fazla bir adalete, daha ziyade bir fazilete doğru tekamülü sayesinde bil umumi beşerin suy-i ahlakiyesi yükselecek ve onunla birlikte medeniyet-i hazıra da teali eyleyecektir.

VOCABULARY